ҚР Президенти: Қозоғистон Евроосиёда, хусусан, Марказий Осиёда барқарорлик ва хавфсизлик таянчидир
ASTANA. Kazinform – ҚР Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Al Jazeera телеканалига эксклюзив интервью берди.
Al Jazeera: Бу ҳафта Астана халқаро форуми бўлиб ўтмоқда. Бу Қозоғистонни дунёга танитадиган воқеалардан биридир. Ислоҳот дастурингизни эълон қилганингизга 3 йил бўлди. Сиз ваъда қилган янги Қозоғистонга эришдингизми? Сиз нима деб ўйлайсиз?
– Ишонч билан олға кетяпмиз. Жараён давом этмоқда. Бироқ, биз ислоҳотларга киришганимизда нафақат Қозоғистонда, балки дунёда ҳам кўплаб воқеалар содир бўлди.
Al Jazeera: Хусусан, коронавирус, Украинадаги уруш...
– Сиз ҳақсиз. Менимча, бу осон дунё эмас. Биз адолатли ва аниқ мақсад сари интилишимиз керак. Шу билан бирга, ўзгаришларни амалга оширишда ҳар томонлама қатъий ҳаракат қилиш керак. Шунинг учун кун тартибидаги барча мақсадларга эришиш учун иложи борича қатъий ҳаракат қилиш яхшироқдир. Ҳа, ислоҳот давом этмоқда. Натижалар етарли.
Al Jazeera: Мамлакатингизнинг ташқи сиёсатига назар ташласак, Қозоғистон айрим хорижий ҳамкорлар билан муносабатларини ва баъзи савдо алоқаларини қайта кўриб чиқяптими? Масалан, “Ўрта йўлак” лойиҳасини ҳеч қандай буюк кучга ўта қарам, яқин бўлмаслиги учун жонлантираётгани айтилади...
– Аввало, биз ташқи сиёсатда қандайдир ислоҳотлар олиб боряпмиз, деб айта олмайман. Чунки бу консерватив ҳодиса. Шу билан бирга, Қозоғистондан ташқарида содир бўлаётган воқеаларни ҳам кузатиб бориш керак. Қозоғистон Евроосиёда, хусусан, Марказий Осиёда барқарорлик ва хавфсизлик таянчидир. Биз бошиданоқ йирик давлатлар, жумладан, қўшниларимиз билан мутаносиб сиёсат олиб бордик ва миллий мақсадларимизни унутмадик. Шунинг учун ташқи сиёсатдаги позициямиз ўзгарди, демаган бўлардим.
Ўрта коридорни ҳам эслатиб ўтиш ўринлидир. Чунки биз транспорт алоқаларини диверсификация қилишга устувор аҳамият берамиз. Шу муносабат билан Транскаспий транспорт йўналиши тобора муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, биз “Бир макон, бир йўл” ташаббусини қўллаб-қувватлаймиз. Хитой раҳбари Си Цзиньпин 2013 йилда Қозоғистон пойтахтида бу ташаббусни эълон қилгани бежиз эмас.
Al Jazeera: Ўтган йили S&P Global агентлиги Қозоғистон нефтининг қарийб 80 фоизи Россияга КҚК орқали ўтаётганини айтди. Сизнингча, буни ўзгартириш керак эмасми? Бу Қозоғистон учун стратегик заифлик эмасми?
– Россия Қозоғистоннинг стратегик ҳамкори, бизнинг бевосита қўшнимиз ва иттифоқчиси эканлигини ҳеч қачон унутмаслигимиз керак. Биз дунёдаги энг узун чегарага эгамиз. Биз Россияга стратегик ҳамкор сифатида таянамиз ва айниқса, КҚК қувурига таянамиз. Мен яқинда президент Путин билан телефонда гаплашдим ва биз КҚК қувури билан боғлиқ масалаларни муҳокама қилганимизни яширмайман. Ўйлайманки, КҚК линияси Қозоғистон нефтини Россия орқали Европа бозорига ва ундан ташқарига олиб чиқишда самарали восита бўлиб хизмат қилишда давом этади.
Al Jazeera: Хўш, Украинадаги урушнинг таъсири ва Қозоғистон учун бу қувур орқали Европага нефть етказиб бериш қанчалик муҳимлиги сизни ташвишга солмайдими?
– Албатта, биз Украинадаги вазиятни, Россия ва Украина ўртасидаги ҳарбий можарони ҳисобга оламиз, бу бизнинг табиий ресурслар ва уларни халқаро бозорга экспорт қилиш бўйича стратегик режаларимизга таъсир қилади. Бироқ, биз Россия мамлакатимизнинг стратегик ҳамкори эканлигига ҳам қатъий аминмиз. Аммо бу биз фақат битта транспорт йўналиши билан чекланиб қоламиз дегани эмас. Шунинг учун сиз бошқа йўналишлар, масалан, Боку-Жайҳон, Ўрта коридор қувури ҳақида мутлақо ҳақсиз. Чет элга ташиладиган ёки экспорт қилинадиган нефть ҳажми бўйича эса биринчи ўрин КҚКга берилади ва шундай бўлиши керак.
Al Jazeera: Бугун Астана халқаро форуми бўлиб ўтмоқда. Бу Қозоғистон халқаро кўп томонлама тизимни қўллаб-қувватлашда ўрта кучлар катта рол ўйнаши керак, деган фикрни билдирадими?
– Албатта. Мен кўп қирралилик ва ўрта кучларнинг глобал тинчлик ва хавфсизликни таъминлашдаги аҳамиятига қатъий ишонаман.
Al Jazeera: Жаноб Президент, сиз баъзан буюк давлатлар кўп томонлама тизимга путур етказиши мумкин деб ўйлайсизми? Баъзида биз буюк давлатлардан "Биринчи навбатда Америка" сиёсати, кўп томонлама механизмлар эмас, балки икки томонлама муносабатларнинг аҳамияти ҳақида гапирадиган баёнотларни эшитамиз.
– Ҳа, бу содир бўлмоқда ва кўп томонлама тизим заифлашмоқда. Маълумки, БМТ Хавфсизлик Кенгаши инқирозда. Йирик халқаро муаммоларни ҳал қилиш учун унинг на ваколати, на иродаси бор.
Al Jazeera: Бу дунё учун таҳдидми?
– Албатта, бу катта синов. Шу боис Қозоғистон каби ўрта кучлар йирик халқаро муаммоларни ҳал қилиш ва тартибга солишда муҳим рол ўйнаши керак, деб ҳисоблайман. Қозоғистон БМТ ислоҳотини қўллаб-қувватлайди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ташкил этилганда унга 51 давлат аъзо бўлган. Ҳозирда Ташкилотнинг 193 аъзоси бор.
Al Jazeera: БМТда айнан нима ўзгаришини хоҳлайсиз? БМТ Хавфсизлик Кенгаши ёки вето ҳуқуқидан фойдаланиш механизми ҳақида қандай фикрдасиз?
– Аввало, Хавфсизлик кенгашини кенгайтириш керак. Ривожланаётган мамлакатлар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ушбу асосий органига, эҳтимол, ротация асосида аъзо бўлишлари керак. Бироқ, Япония, Германия ва Осиё ва Африканинг бошқа давлатлари каби йирик давлатлар Хавфсизлик Кенгашига қўшилиши ёки унинг ишига қандайдир тарзда аралашиши керак. Бу муаммога адолатли ечим бўларди.
Сиз ҳозиргина баъзи йирик давлатлар ёки кучларнинг изоляцияси ҳақида гапирдингиз. Ҳа, бу содир бўлмоқда. Биз бундан хавотирдамиз.
Al Jazeera: Кўп давлатлар, сиз айтгандек ўнлаб йиллар давомида БМТнинг асосий институтларини ислоҳ қилишга чақириб келади. Бошқа давлатлар қила олмаган ишни Қозоғистон қандай қила олади? Қозоғистоннинг асосий товарларга эга бўлиши, ҳаётий муҳим хом ашёни ташиш мамлакатингизга устунлик берадими? Сиз нима деб ўйлайсиз?
– Ҳа, маълум даражада таъсир механизмларидан фойдаланамиз. Қозоғистон нодир металлар ва бошқа табиий ресурсларнинг катта заҳираларига эга бўлган давлат бўлиб, улардан БМТ билан ҳамкорликда фойдаланишимиз мумкин. Аммо биз БМТни ислоҳ қилиш ҳақида гапирганда бўрттириб ўтирмаймиз ва ўз имкониятларимизни юқори баҳоламаймиз.
Биз, биринчи навбатда, барча давлатлар, сиз айтгандек, ўрта кучлар, БМТни имкон қадар адолатли, замонавий дунё талабларига имкон қадар жавоб берадиган бўлиши учун кучларини бирлаштириши керак, деб ҳисоблаймиз.
Al Jazeera: Сиз Қозоғистон 2029 йилгача иқтисодиётнинг углеводород бўлмаган секторини кенгайтиришни мақсад қилганини айтдингиз. Менимча, ҳозирда Қозоғистон экспортининг 50 фоиздан ортиғи углеводород сектори ҳиссасига тўғри келади. Сизнингча, 2029 йилга бориб Қозоғистон экспортининг асоси сифатида углеводород бўлмаган секторни шакллантиришга эриша оласизми?
– Тўғрисини айтсам, углеводородлар экспорти ҳали ҳам халқаро бозордаги савдомизнинг асосий қисмини ташкил этади. Вазиятга реал қарашимиз керак. Мен Қозоғистон 2060 йилга бориб углерод нейтраллигига эришган давлатга айланишини айтдим. Менимча, бу бизнинг ички салоҳиятимиз ва имкониятларимиздан келиб чиққан ҳолда реал ва арзон дастур.
Мамлакатнинг ички энергия истеъмолида кўмирнинг улуши 73 фоизни ташкил этади. Биз бирданига кўмирдан воз кечолмаймиз. Бу тушунарли. Нефть каби табиий ресурсларимиз бор. Биз уран қазиб олиш бўйича дунёда етакчимиз. Қозоғистон унинг 40 фоизини жаҳон бозорига етказиб беради.
