Қозоғистон-Венгрия муносабатлари қандай ривожланмоқда
ASTANA. Kazinform – Қозоғистоннинг венгер халқи билан алоқалари жадал ривожланмоқда. Икки давлат умумий тарихдан ташқари, савдо-иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш ниятида. Шу муносабат билан Венгрия Президенти Тамаш Шуйокнинг 1-3 октябрь кунлари Астанага расмий ташрифи анъанавий йўлни олға силжитади, деган фикр бор. Kazinform таҳлилий шарҳловчиси давлатлараро муносабатлар ва иқтисодий келишувларнинг ҳозирги даражасига эътибор қаратди.
Узоқдаги яқинлик: биродарликнинг янги даври
Мустақилликка эришгач, мамлакатнинг кўп векторли дипломатик муносабатлари янги даврга қадам қўйди. Хусусан, Шарқ ва Ғарбни тенг даражада ушлаб туриш вазифаси Европада ҳамкорликнинг кучайишига туртки бўлгани маълум. Ана шундай муҳим босқичда Венгрия бизни қучоқ очиб кутиб олди ва икки томон биродарлик намунасини кўрсатди: 1993 йилда Венгрияда Қозоғистоннинг Марказий Европадаги биринчи элчихонаси очилди, мамлакатимизнинг бир қанча шаҳарларида қардош халқ консулликларига асос солинди.
Ўттиз йилда сиёсий мулоқот ошмади, лекин камайгани ҳам йўқ. Иқтисодий лойиҳалар, маданий-гуманитар ташаббуслар муваффақиятли ривожланяпти. Ўтган йили икки давлат стратегик шерикликнинг 10 йиллигини нишонлади. Венгрия Европа Иттифоқида ишончли стратегик ҳамкорга айланди.
Халқаро ташкилотларда ҳам ҳамкорлик юқори. Айни пайтда Қозоғистон-Венгрия муносабатлари Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Туркий Давлатлар Ташкилоти, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти каби тузилмаларда ёнма-ён ривожланмоқда.
Ҳозирда Венгрия ТДТда кузатувчи мақомига эга. Бу йил май ойида Будапештда Туркий давлатлар ташкилотининг норасмий саммити бўлиб ўтди. Демак, туркий интеграцияни мақсад қилган учрашув узоқ тарихга эга халқларни бир-бирига яқинлаштирди, дейишга асос бор. Агар Венгрия ташкилотга тўла ҳуқуқли аъзо бўлса, сиёсий алоқалар мустаҳкамланиши шубҳасиз.
Қонунчилик базасини кенгайтириш борасида парламентлар фаол иш олиб боряпти. Икки мамлакат депутатлари Парламентлараро иттифоқ ва Европа Кенгаши Парламент Ассамблеялари доирасида ҳамиша бир-бирини қўллаб-қувватлаб келган. Сўнгги пайтларда Туркий Давлатлар Парламент Ассамблеяси доирасида қабул қилинган қарорлар самарали бўлаётганига гувоҳ бўлдик.
2023 йилда Венгрия Бош вазири Виктор Орбан Қозоғистонга расмий ташриф билан келди. Ўтган йили Қасим-Жомарт Тоқаев Венгрияга давлат ташрифи билан борган эди. Ҳар бир учрашув дўстона руҳда ўтди, уларда муҳим келишувларга эришилди.
Маданий алоқаларнинг ҳолати
Қозоқ ва венгрларни туркий маданият ҳамда кўчманчилар турмуш тарзи бирлаштиради. Бу келиб чиқиши ўхшашлиги Европа қитъасида жуда яқин ака-ука бўлиб қолишимизга ҳам сабабдир. Бугун венгерлар цивилизациялар тўқнашуви ўртасида бўлсалар ҳам, ўзларининг қадимий анъана ва билимларини, биродарлик йўлини унутмаганлар. Улар яқинликни янгича тараннум этиб, иқтисодий ечимлар билан мустаҳкамламоқда. Сўзимизнинг бир исботи – Қозоғистонда бўлиб ўтган V Бутунжаҳон кўчманчилар ўйинларида дўст миллатнинг иштирок этиши.
Сўнгги ўн йил ичида Венгрия ҳукумати қозоғистонлик талабаларга ўқиш учун грантлар ажратишни анъанага айлантирди. Ҳозир минглаб юртдошларимиз Stipendium Hungaricum дастури бўйича Европада таҳсил олмоқда. Бу йил 250 та стипендия ажратилди. Икки мингдан ортиқ қозоғистонлик талаба ҳужжат топширган.
Бундан ташқари, Евроосиё Миллий университетида талабаларга венгер тилидан дарс берадиган венгер ўқитувчилари бор. Венгрия олий ўқув юртларидан бири эса қозоқ тилини ўқитишни, қипчоқшунослик фанини такомиллаштиришни бошлади. Бундан ташқари, яқинда Дипломатик академиялар ўртасида ҳамкорлик тўғрисида шартнома имзоланди.
Венгрияни ким бошқаради?
Европа давлатларининг давлат бошқаруви тузилмалари хилма-хилдир. Венгриянинг ҳам ўзига хослиги бор. Парламентли республикага хос партиявий рақобат ва сиёсий сайлов маданияти шаклланди. Бу ерда президент лавозими расмий бўлиб, асосий сиёсий қарорлар бош вазир томонидан қабул қилинади.
Қонун чиқарувчи орган бир палатали Давлат мажлисига тегишли бўлса, ижро этувчи ҳокимият турли партиялар вакилларидан иборат ҳукуматга тегишли. Ҳозирда ҳукмрон партия - Бош вазир Виктор Орбан бошчилигидаги “Фидес» партияси.
Хўш, Президент Тамаш Шуйок ким ва у ҳокимиятга қандай келган? Шуйок ўзининг профессионал фаолиятини Чонград округ судида суд котиби сифатида бошлаган. Бироз вақт сиёсий-ҳуқуқий институтларда фаолият юритган.
2014-2016 йилларда Венгрия Конституциявий судида (КС) турли лавозимларда ишлаган, КС раиси даражасига кўтарилган. 2024 йилда Венгрия фуқаролик иттифоқи ҳамда “Фидес” ва Христиан-демократик халқ партиялари Тамаша Шуйокни мамлакат президентлигига номзод сифатида кўрсатди. Шундан бери сиёсатчи ўз лавозимида.
Савдо: 7 ойда 27% ўсиш
Ўтган йили Қозоғистон-Венгрия савдо айланмаси 200 миллион долларга етди (6 фоиз ўсиш). Жорий йилнинг 7 ойида бу кўрсаткич 27 фоизга кўпайиб, 150 миллион доллардан ошди. Томонлар қўшма корхоналар ташкил этиш, янги ишлаб чиқариш қувватларини барпо этиш, транспорт-транзит ҳамда рақамли соҳаларда қатор лойиҳаларга эга. Айни пайтда икки давлат ўртасида машинасозлик, қишлоқ хўжалиги ва логистика соҳаларида 16 та қўшма сармоявий лойиҳа амалга оширилмоқда. Уларнинг қиймати тахминан 700 миллион долларни ташкил этади.
Экспорт ва импортни диверсификация қилиш ҳам ҳар томонлама амалга оширилмоқда. Айни пайтда Қозоғистон Венгрияга пропилен полимерлари, балиқ, ҳаракатланувчи таркиб деталлари, елимланган фанера, телефонлар, ер кўтарувчи машиналар, декоратив косметика маҳсулотларини жўнатмоқда. Бизга дори-дармонлар, озиқ-овқат маҳсулотлари, махсус жиҳозлар, гербицидлар етказиб берилади.
2005 йилдан бери Венгриянинг Қозоғистон иқтисодиётига киритган сармояси 370 миллион доллардан ошди. Келажакдаги мақсад бундан ҳам юқори. Зеро, давлат раҳбарининг ўтган йили Венгрияга ташрифи чоғида Қозоғистон 95 та товар позицияси бўйича экспортни кенгайтиришга тайёрлигини маълум қилган ва бир қатор келишувларга эришган эдик. Савдо-иқтисодиёт, энергетика, нефть-газ, транспорт, таълим соҳаларида лойиҳалар амалга оширила бошланди.
Бундан ташқари, Қозоғистон-Венгрия сармоя жамғармасини ташкил этишга келишиб олдик.
Умуман олганда, венгрия компаниялари мамлакатда заводлар қуриш ниятида. National Capital Holding, UBM Group, L.A.С Holding компаниялари Қозоғистонда ўз фаолиятини бошлади. Ушбу ишларни тизимли олиб бориш учун Будапештда қўшма логистика марказини ташкил этиш режалаштирилган.
Нефть ва газ, қишлоқ хўжалиги: Венгрия компаниясининг йўналиши
Ҳозир икки давлат компаниялари узоқ муддатли лойиҳаларни амалга оширишга киришди. Энг йириклари қаторига транспорт-логистика ва хом ашё ишлаб чиқариш йўналишлари киради. Масалан, Қозоғистон венгриялик L.A.C. Holding компанияси билан ҳамкорликда 2026 йили Будапештда интермодал терминалини қуришни режалаштирган. Бу Транскаспий халқаро транспорт йўналишини Трансевропа транспорт тармоғига интеграция қилиш имконини беради. Бу Қозоғистон юкларининг Европага етиб бориши осон бўлишини англатади.
Венгриянинг MOL нефть-газ компанияси эса нефть ва газ ишлаб чиқаришда муваффақиятли ишлаяпти. Компания «Рожков» конига 200 миллион доллар сармоя киритиб, 5 та қудуқдан даромад оляпти. Бу кондан 300 миллион куб метрдан ортиқ газ ва 200 минг тонна конденсат қазиб олинди. Келгусида Хитой-Қозоғистон-Венгрия қўшма лойиҳасини амалга ошириш учун «Березов» конида қидирув ишлари олиб бориляпти.
Венгрия ялпи ички маҳсулотида қишлоқ хўжалигининг улуши 7-9 фоизни ташкил этади, озиқ-овқат саноати, қайта ишлаш ва қишлоқ хўжалиги машинасозлигини ҳисобга оладиган бўлсак, бу кўрсаткич 13-14 фоизга этади. Бундай катта тажриба Қозоғистон учун ҳам зарур. Шу сабабли
Ҳукумат Венгрия UBM Group компаниясининг ички бозорга киришини олқишлади. Эндиликда компания Қозоғистонда ем ва премикслар ишлаб чиқарадиган тўртта завод қуришни режалаштирган.
Яқин кунларда Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев ва Венгрия президенти Тамаш Шуйок икки мамлакат ўртасидаги стратегик шерикликни мустаҳкамлаш истиқболларини муҳокама қилади.
Давлат раҳбарларининг Digital Bridge 2025 халқаро форумининг ялпи мажлисида ҳам иштирок этиши режалаштирилган. Бу учрашувларда қардош халқлар ўртасидаги нафақат чуқур дўстлик, балки ўзаро ёрдамни ҳам кўриш мумкин. Хусусан, иқтисодий келишувлар икки туркий халқлар тараққиётида янги йўл очишига умид катта.
