Қозоғистон тинч ядро реакторидан қандай фойдаланмоқда - фоторепортаж
ALMATY. Кazinform - Ядро физикаси институти 1957 йилда Алматида ташкил этилган. Бу Қозоғистондаги ягона илмий тадқиқот ташкилоти бўлиб, атом энергиясидан тинч мақсадларда фойдаланиш соҳасида илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишларининг тўлиқ циклини амалга оширади. Кazinform мухбирлари институтда ядро реакторидан қандай фойдаланилаётганини кўрди.
Институтда 11 та асосий тажриба иншоотлари мавжуд. У 23 та илмий-тадқиқот лабораторияси, замонавий таҳлилий ва синов ускуналарига эга 3 та илмий-техник марказдан иборат. Стратегик объект Алматидан 20 километр узоқликдаги Алатау қишлоғида жойлашган. Кириш осон эмас. Махсус рухсат талаб қилинади. Ҳудуд ҳарбийлар томонидан қўриқланади.
Kazinform мухбирлари кираверишда бир нечта текширувлардан ўтиб, мутахассислар билан биргаликда ядро реактори жойлашган бинога йўл олишди.
Бу "Қозоғистон сув-сувли реактори" деб номланган реактордир. Бир қарашда, бу хонанинг ўртасида жойлашган катта қурилма. Бироқ, инсоният учун зарур ва муҳим жараёнлар мавжуд.
Асосий ядровий-физикавий ва материалшунослик тадқиқотлари ва ички реактор синовларидан ташқари, реактор асосида тиббий радиоизотоплар, саноат учун гамма манбалари ва нейтрон-активланиш таҳлиллари ишлаб чиқарилади.
Мутахассисларнинг фикрича, Ядро физикаси институти атомдан тинч мақсадларда фойдаланиш соҳасидаги технологияларни фаол татбиқ этади ва қўллайди. Тадқиқот реактори – Қозоғистон сув-сувли реактори ва Cyclone-30 циклотронларида саноат ва тиббий мақсадлар учун радиоактив изотопларни ишлаб чиқаришнинг тўлиқ цикли. Бу онкологик касалликларни ташхислаш ва даволаш учун мўлжалланган.
Реактордан олинган маҳсулотлар "иссиқ камера" ёрдамида махсус қурилма томонидан ушланади ва нурланади. Барча ишлар мутахассис ёрдамида манипуляторда амалга оширилади.
Тўрт камеранинг ўз вазифалари бор: бири реакторга етказиб беради, иккинчиси кесади ва бошқаси пайвандлайди. Бундан ташқари, изотопларни ишлаб чиқаради.
“Изотоплар саноат ва тиббиётга бўлинади. Тиббиётнинг уч тури мавжуд. Улардан бири фармацевтика маҳсулотларини стерилизация қилишга қаратилган бўлса, иккитаси саратонни эрта аниқлаш ва даволашда қўлланилади. Бундан ташқари, реактор қимматбаҳо тошларни бўяш учун ишлатилади. Рангсиз топаз ядровий реакторга киргандан сўнг нейтрон нурланиши натижасида кўк рангга айланади”, - дейди муҳандис Нурлан Сугиржанов.
Институт мамлакатдаги барча радиофармацевтика воситаларининг 75 фоизини мунтазам равишда ишлаб чиқаради ва тиббиёт муассасаларига жўнатади.
Жорий йилдан бошлаб институт Атом энергияси бўйича халқаро агентлик келишуви доирасида қўшни Қирғизистонга молибден-99/технеций-99 генераторларини етказиб беришни бошлади. Улар саратон касаллигини ташхислаш ва даволаш учун ишлатилади. Бундан ташқари, радиоактив кобальт-57 изотопи Россия, Германия, АҚШ ва Францияга экспорт қилинади. Яқин кунларда Туркияга етказиб бериш режалаштирилган.
Шунингдек, жорий йилда Энергетика вазирлиги томонидан мамлакат тарихида биринчи марта Ядро физикаси институтида ишлаб чиқарилган «Фтордезоксиглюкоза-18F» радиофармацевтик препарати Чимкент шаҳридаги Ядро тиббиёти марказига етказилди. Бунгача радиофармацевтикалар Қозоғистон бўйлаб фақат автомобилда етказилар эди.
Реактордан фойдаланиш ва эксплуатация қилиш бўлими бошлиғининг ўринбосари Жақсилиқ Тезекбаевнинг айтишича, ядро реактори 1967 йилда ишга туширилган. Реактор 21 кун давомида узлуксиз ишлайди. Бу тадқиқот реактори бўлгани учун у электр энергияси ишлаб чиқармайди.
“Бошқарув панели орқали иш кечаю кундуз назорат қилинади. Мутахассислар тўрт сменада ишлайди. Реактор доимий равишда назорат қилинади. Радиация хавфсизлиги ва зарарли чиқиндилар эътибордан четда қолмайди. Радиациянинг рухсат этилган чегараси ўрнатилади, иш фақат гигиеник меъёрларга мувофиқ амалга оширилади. Реактордаги радиация миқдори тегишли даражадан ошиб кетганда, сигнал автоматик равишда ишга тушади. Радиацион хавфсизлик хизмати чиқиндилар ва радиоактив ифлосланишнинг йўқлигини таъминлайди. Бу ерда 17 йилдан бери ишлайман. Худо кўрсатмасин, бу вақт ичида фалокат бўлмади”, - дейди у.
Радиоактив чиқиндилар қандай йўқ қилинади?
Ядро физикаси институти бош муҳандиси ўринбосари Асхат Бекбаевнинг сўзларига кўра, радиоактив моддалар билан алоқада бўлган чиқиндилар махсус идишга жойлаштирилади ва кўмилади.
“2022 йилда фойдаланишга топширилган омбор саноат ва тиббий мақсадлар учун ампулали ионлаштирувчи нурланиш манбаларини хизмат муддати тугагандан кейин хавфсиз утилизация қилишни таъминлашга қаратилган. Унинг лойиҳа бўйича хизмат муддати 50 йил. Айтиб ўтмоқчиманки, фойдаланилган материаллар омбори Қозоғистон ва АҚШ Энергетика вазирлиги ва Канада Ташқи ишлар вазирлиги ўртасидаги келишув доирасида яратилган"? - деди у.
Ядро физикаси институти атом саноати учун кадрлар тайёрлашда катта тажрибага эга. Унда АЭС мутахассисларини тайёрлаш учун барча зарур инфратузилма, хусусан, стационар тадқиқот реактори, танқидий стенд, турли турдаги тезлатгичлар мавжуд.
Институт негизида Атом энергияси бўйича халқаро агентлик (МАГАТЭ) кўмагида учта ўқув маркази фаолият кўрсатмоқда:
Радиация хавфсизлиги ўқув маркази (2000 йилдан);
Бузилмайдиган назорат усули бўйича ўқув маркази (2003 йилдан);
Ядро хавфсизлиги бўйича ўқув маркази (2017 йилдан).
Умуман олганда, Ядро физикаси институтида 700 га яқин киши ишлайди. Уларнинг 70 нафарга яқини фан доктори ва номзодларидир. Бундан ташқари, Атом энергияси бўйича халқаро агентликнинг 9 нафар эксперти ишламоқда.
Ядро физикаси институти бош директорининг ишлаб чиқариш бўйича ўринбосари Евгений Ермаковнинг таъкидлашича, атом энергетикаси мамлакат иқтисодиёти ривожига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Шунинг учун улар атом электр станциясини қуриш керак, деб ҳисоблайдилар.
“Ҳозир ҳам мамлакатда электр энергиясига талаб ортиб, тақчиллик сезила бошлади. Масалан, бугунги кунда Қозоғистонда электр энергияси тақчиллиги 1 ГВт дан ошди. Бу борада соҳа мутахассислари бонг урмоқда. Албатта, аҳолининг ўзига хос радиофоби бор. Бу, биринчи навбатда, атом электр станциялари ва ядровий портлашлар қуришдан қўрқиш, соҳани яхши билмаслик билан боғлиқ. Семей ядро полигони ҳам таъсир кўрсатмоқда. Бунга эътибор қаратишга арзийди. Ўша пайтда атом ҳарбий мақсадларда синовдан ўтказилди. Бу АЭС эса тинч мақсадларда қурилади”, - дейди у.
Уларнинг фикрича, агар АЭС қурилса, у дунёдаги энг хавфсиз станциялардан бирига айланади.
“Ҳозир дунёда 400 та ядро реакторлари мавжуд. Унинг ярми сув реактор станциясидир. Шу пайтгача ҳеч бирида фавқулодда ҳолат кузатилмаган”, - дейди мутахассис.
Евгений Ермаков атом электр станциялари соҳасида малакали кадрлар тайёрлаш масаласига ҳам тўхталиб ўтди.
“Кўпчилик атом электр станцияси қурилса, кадрлар етишмаслигига дуч келамиз, деб ўйлайди. Аслида, бундай эмас. Ядро физикаси институти радиация билан қандай ишлашни билади. Бизда сув тадқиқот реактори бор. Бу Қозоғистонда келажакда қурилиши режалаштирилган атом электр станциясининг прототипидир. МАГАТЭ учун тадқиқот реактори ва атом электр станциясига қўйиладиган талаблар бир хил. Шунинг учун мутахассисларимиз ушбу АЭСда ишлашлари мумкин. Албатта, у ерда олий маълумотли мутахассислар керак. Дастлабки прогнозларга кўра, 400 дан ортиқ мутахассис керак. Бу соҳада назарий таълим берадиган таълим муассасаларимиз етарли. Аммо амалиёт керак. Ҳозир биз Қозоғистоннинг тўртта олий таълим муассасаси билан меморандум имзоладик, яъни ўзимиз мутахассислар тайёрлаш имкониятига эгамиз”, — деди у.
Маърузачи сўз охирида АЭС қурилса, нефть ва газга боғлиқлик камаяди, деди. Бундан ташқари, у энергияни ташишдан сақлайди ва танқисликнинг олдини олади. Шу билан бирга, бутун мамлакат бўйлаб энергия манбалари билан қамров даражасини оширади.
Бундан олдин Давлат раҳбари атом электр станцияси бўйича референдум кузда ўтказилишини айтган эди.
Қарағанди шаҳрида Қозоғистонда атом электр станцияси (АЭС) қуриш режаларининг жамоатчилик муҳокамаси бўлиб ўтди.
