Қозоғистон-Италия: Кўҳна қитъадаги собит ҳамкор

ASTANА. Кazinform – Бизга маълумки, сўнгги йилларда Қозоғистон ва Италия раҳбарлари тез-тез учрашмоқда. Яқинда Италия Бош вазири Жоржа Мелони мамлакатга расмий ташриф билан келди, бугун Италия президенти Сержо Маттарелла ташриф буюради. Шу муносабат билан Кazinform мухбири олий даражадаги музокаралар иқтисодиётга қандай таъсир қилгани ва келажакдаги лойиҳалар қайси соҳаларга эътибор қаратишини таҳлил қилади.

Вақт мустаҳкамлаган муносабатлар

Икки давлат ўртасида сиёсий алоқалар ўрнатилганига қарийб 33 йил бўлди. 1992 йилдаги икки томонлама дипломатик келишувдан кейин элчихоналар очилди, кенг кўламли музокаралар тўхтамади. Ҳозирда Қозоғистон ва Италия ўртасида товар айирбошлаш юқори даражада бўлиб, кўплаб сиёсий ва ҳуқуқий келишувлар мавжуд. 2009 йилда Стратегик шериклик тўғрисидаги шартнома имзоланганидан буён ўзаро муносабатлар мақоми янги босқичга кўтарилди.

Икки томонлама муносабатларни ривожлантириш мақсадида саноат ва иқтисодий ҳамкорлик бўйича ҳукуматлараро ишчи гуруҳи фаолият кўрсатмоқда. Қозоғистон-Италия парламент дўстлик гуруҳи ҳам тузилди.

Алоқа йўналиши доимий равишда такомиллашаётганини ўтган йили йўлга қўйилган Астана-Милан рейси яққол тасдиқлайди. Янги рейснинг очилиши сайёҳлик ривожини ошириб, икки давлат ўртасидаги маданий ва ишбилармонлик алоқаларининг мустаҳкамланишига хизмат қилди.

Италия — кўҳна қитъадаги муҳим ҳамкор, Қозоғистоннинг учта йирик савдо ҳамкорларидан бири. Икки давлат раҳбарлари ушбу нотинч кунларда ҳамкорликни шу даражада сақлаб қолиш учун бор кучларини аямадилар. Улар глобал саммитларда учрашишга вақт топдилар ва махсус таклифномалар тизимини тезлаштирдилар. Эслатиб ўтамиз, май ойида Италия бош вазири Жоржа Мелони мамлакатга ташриф буюрган бўлса, эндиликда Италия президенти Сержо Маттарелла анъанавий йўлни давом эттиради.

Сержо Маттарелла ким?

Италия парламент типидаги унитар давлатдир. Қонун чиқарувчи ҳокимият икки палатали органга тегишли, ижро этувчи ҳокимият эса Вазирлар кенгаши қўлида. Ўзига хос сиёсий тузилмани ҳисобга олган ҳолда, президент ва бош вазирнинг ваколатлари тахминан бир хил. Давлат раҳбари парламентни тарқатиб юбориш, қонунларни эълон қилиш ва қуролли кучларга қўмондонлик қилиш ваколатига эга. Бош вазир аслида ҳукумат иши учун жавобгардир, демак, мамлакатдаги барча ўзгаришлар унга боғлиқ. Бугун жаҳон сиёсий майдонида бир кучнинг икки вакили ёнма-ён кўринмоқда.

Италия бош вазири Жоржа Мелони қозоғистонликларга озми-кўпми таниш ва у ҳақида май ойидаги ташрифи чоғида кўп гапирилган эди. Сержо Маттарелла ким?

Маттарелла 1992 йилдан бошлаб икки йил давомида "Пополо" партия газетасини бошқарган ва кейинчалик Италия Халқ партиясининг асосчиларидан бирига айланган. 1987 йилдан бери сиёсатчи турли идораларни бошқарган ва Италия ҳукуматида ишлаган. 90-йилларнинг охирида НАТО давлатлари Югославияни бомбардимон қилганда, у операцияда итальян аскарларининг иштирокини ёқлаган.

2011 йилда сиёсатчи Конституциявий суд таркибига кирди. 2015 йилда Маттарелла президентлик сайловларида ғалаба қозонган ва 2022 йилда қайта сайланган.

Қасим-Жомарт Тоқаев Италия президенти билан бир неча бор учрашган. Сўнгги учрашув шу йилнинг март ойида бўлиб ўтган. Мана, орадан ярим йил ўтмай, икки етакчи яна учрашмоқда. Бу сафар кенгайтирилган таркибдаги расмий ташриф.

Италия - кучли учликда

Айни пайтда мамлакатлар ўртасидаги икки томонлама савдо-иқтисодий ҳамкорлик ҳам изчил ривожланмоқда. Савдо, сармоя ва иқтисодий интеграциянинг суръати яхши. Ўтган йили ўзаро товар айирбошлаш ҳажми қарийб 20 миллиард долларга етганини биламиз. Шундан тўғридан-тўғри мамлакатдан жўнатилган товарлар ҳажми 18 миллиарддан ошди – 24 фоизга ўсди. Томонлар энергетика, машинасозлик, кимё, фармацевтика, инфратузилма ва агросаноат комплексини илгари сурмоқда.

Йилнинг охирги ярмида ҳам ўсиш кузатилмоқда. Савдо ва интеграция вазирлиги маълумотларига кўра, Қозоғистон кўҳна қитъадаги дўст мамлакатга 9 миллиард доллардан ортиқ маҳсулот етказиб берган:

• хом нефть – 9,1 млрд АҚШ доллари (96,7%);
• қайта ишланмаган алюминий - 136,7 млн АҚШ доллари (1,4%);
• буғдой - 96,2 mln.AQSH доллари (1%);
• ферроқотишмалар - 36,5 mln.AQSH доллари (0,39%);
• кўмир – 21,9 mln.AQSH доллари (0,23%);
• қуритилган дуккаклилар – 6,7 млн. АҚШ доллари (0,07%).

Олти ой ичида Италиядан олиб келинган товарлар қиймати қарийб 700 миллион долларни ташкил этди. Улардан асосийлари дори воситалари (7,7%), қувурлар (5,4%), материалларни иссиқлик билан ишлов бериш ускуналари (4,4%), қувурлар учун арматура (4,4%) бўлди.

Сўнгги йилларда Қозоғистон иқтисодиётига Италия сармояси кўпайди. Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, 1992-2022 йилларда, яъни 30 йил ичида 15 миллиард доллар Италия сармояси олинган. 2005-2024 йилларда эса бу кўрсаткич 7,6 миллиард доллардан ошди. Бугунги кунда мамлакатда 300 га яқин Италия компанияси муваффақиятли фаолият юритмоқда. Улар орасида ENI, SDF Group, PetroValves каби йирик инвесторлар бор.

Кўплаб йирик лойиҳалар, амалга ошириш режалари бор. Италия Қозоғистонни Марказий Осиё бозорига кириш эшиги деб билади. Ўзининг асосий молиявий оқимларини ушбу минтақага йўналтирмоқчи. Чунки Европа Иттифоқи Марказий Осиёда фаоллашиб бормоқда. Бу борада Италиянинг Қозоғистон билан савдо алоқалари ҳал қилувчи рол ўйнаши мумкин.

Шубҳасиз, бунга таъсир қилувчи бир қанча муҳим омиллар мавжуд. Аввало, мамлакат энг йирик уран ишлаб чиқарувчиси ва асосий нефт ва газ етказиб берувчи ҳисобланади.

Иккинчидан, Каспий денгизи орқали Европани Хитой билан боғлайдиган “Ўрта коридор” ҳал қилувчи рол ўйнайди. Европа Иттифоқи мамлакатлари лойиҳага катта қизиқиш билдирмоқда ва Италия нафақат Қозоғистон, балки Марказий Осиёнинг асосий савдо ҳамкорларидан бири ҳисобланади. Шу боис “Ўрта коридор” инфратузилмасини ривожлантириш Кўҳна қитъадаги мамлакат учун жуда муҳим ва бу борада Қозоғистонга боғлиқ.

Йил бошида нималар айтилган эди?

Сиёсатшунос Жанерке Қайратқизиннинг фикрича, аввалроқ амалга оширилган лойиҳаларнинг ҳолати Қасим-Жомарт Тоқаев ва Сержо Маттарелланинг навбатдаги учрашувида ҳам муҳокама қилинади.

– Италиядан бизга етказиб берилаётган маҳсулотларни мамлакатимизда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш, технологик трансферларни амалга оширишдан ҳам манфаатдормиз. Италия гиганти Eni энди нафақат нефть ва газ саноатига, балки муқобил энергияга ҳам ўз ҳиссасини қўшмоқда. Демак, Қозоғистон энди экспорт қилинадиган хомашёни чуқур қайта ишлашга ўтмоқда ва уни амалга оширишда Италия технологиясидан фойдаланиш ниятида.

Май ойида Қозоғистон ва Италия ўртасида 8 та битим имзоланиб, 8 млрдга тенг 10 та шартнома бўйича келишувга эришилди. Италиянинг «Ансалдо», Maire Tecnimont компаниялари томонидан таклиф қилинган ташаббуслар ҳам эсда қоларли бўлди. Жумладан, муҳандислик марказини очиш, таълим ва илм-фан, газ қурилмалари ишлаб чиқаришни кўпайтириш.

Бундан ташқари, Италия тарихий обидаларни асраш ва сақлашда ёрдам беришга келишиб олди. Икки томонлама келишувга кўра, Миллий музей қошида реставрация маркази ташкил этилиши керак, мутахассислар тайёрлаш бўйича ҳам келишув мавжуд. Дўст мамлакат соҳадаги технология ва ускуналарни бепул беришга тайёр. Демак, лойиҳа амалга оширилса, барча даражадаги реставрация ишлари маҳаллий мутахассислар томонидан амалга оширилади.

Охирги учрашувда таълим соҳасида ҳам келишувга эришилди. Италиянинг қишлоқ хўжалигига ихтисослашган машҳур университети Жетису вилоятида филиалини очиши керак эди. Жорий йилда университет филиали 4 та йўналиш бўйича иш бошлади: агрономия, селекция, деҳқончилик ва қишлоқ хўжалиги технологияси.