Қозоғистон экспорти: хом ашёдан тортиб, қайта ишлаш ва “яшил” бозорларгача
ASTANA. Kazinform - Қозоғистон экспорти хом ашё моделидан ташқарига чиқмоқда: қайта ишлаш, юқори қўшимча қийматга эга маҳсулотлар ва янги ташқи бозорлар улуши ортиб боряпти. Kazinform агентлиги мухбири экспорт саватига қайси товарлар киритилгани, унинг географияси ва истиқболи қандай экани билан танишди.
Хом ашё моделидан узоқлашиш
Қозоғистоннинг экспорт савати анъанавий равишда хом ашё билан боғлиқ. Нефть, газ, металлар ва ғалла ўнлаб йиллар давомида мамлакат ташқи иқтисодий фаолиятининг асосини ташкил этди. Бироқ, сўнгги йилларда яна бир тенденция тобора сезиларли бўлиб боряпти: хом ашё бўлмаган сегментнинг ўсиши - қайта ишланган маҳсулотлардан юқори қўшимча қийматга эга товарларгача.
Бу Қозоғистон Экспорт-кредит агентлиги (ЭКА) учун устувор йўналишга айланиб боряпти.
«ЭКА суғурта ва кафолат воситалари, экспортдан олдинги ва экспорт-савдони молиялаштириш орқали иқтисодиётнинг устувор тармоқларида норесурс сектори экспортининг ўсишини қўллаб-қувватлайди», – дея таъкидлади агентлик матбуот хизмати.
Экспорт жаҳон нархларининг ўзгаришига боғлиқ бўлган классик хом ашё моделидан фарқли ўлароқ, норесурс сектор узоқ муддатли ривожланиш учун янада барқарор асосни ташкил этади. Саноатнинг устувор тармоқлари қаторига - машинасозлик, кимё саноати, металлургия, озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш киради. Бу тармоқлар мамлакатни нафақат даромад, балки технологик чуқурлик, иш ўринлари ва кенгайтирилган ваколатлар билан таъминлайди.
Қозоғистонда қозоғистонлик корхоналарни нафақат оммабоп товарларни ишлаб чиқариш, балки ташқи бозорларга ишончли чиқишлари учун қўллаб-қувватлаш тизими қуриляпти. Бунинг учун суғурта ва шартнома кафолатлари, экспортдан олдинги ва экспорт-савдони молиялаштиришдан фойдаланилади. Иккинчи даражали банклар, Қозоғистон Тараққиёт банки ва хорижий харидорлар тўловларни тўламаслик ва дефольт хавфидан суғурта ҳимоясини оладилар, экспортчилар эса етказиб бериш географиясини хавфсиз кенгайтириш имкониятига эга бўладилар.
Шундай қилиб, одатий хом ашё оқимларидан ташқари, аста-секин Қозоғистон экспортининг янги қатлами - қайта ишланган маҳсулотлар ва юқори қўшимча қийматга эга товарлар шаклланяпти.
Етказиб бериш географияси
Экспорт-кредит агентлигининг асосий хусусияти шундаки, у ўз воситаларини бирон бир соҳа билан чекламайди. Ҳар қандай экспортёрни, хоҳ у қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқарувчи завод бўлсин, хоҳ озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш сегментида фаолият юритувчи компания бўлсин, қўллаб-қувватлаш вазифаси турибди. Моҳиятан, ЭКА ташқи бозорга чиқишга қарор қилган ҳар бир киши учун суғурта, молиялаштириш ва транзакцияларни кафолатловчи универсал ҳамкор вазифасини бажаради.
Мувозанат шундай шаклланади: бир томондан, давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган чора-тадбирларга энг катта талабни кўрсатадиган устувор тармоқлар, иккинчи томондан, ташқи иқтисодий фаолиятнинг янги иштирокчилари учун очиқ эшиклар. Айнан мана шу комбинация Қозоғистонда экспортни қўллаб-қувватлашнинг янада мослашувчан ва барқарор тизимини яратиш имконини беради.
Бу Қозоғистон экспорти географиясини кенгайтириш имконини беради. 2025 йилнинг биринчи ярмидаги маълумотларга кўра, асосий йўналишлар Марказий Осиё – Ўзбекистон, Қирғизистон ва Тожикистон, шунингдек, Россия Федерацияси ва Хитой бўлди. Фаол ҳамкорлар қаторида Озарбайжон, Арманистон, Беларусь, Грузия, Кипр, Мўғулистон, Бирлашган Араб Амирликлари ва Туркия ҳам бор.
Бундан ташқари, Экспорт кредит агентлиги портфелида Саудия Арабистони ва Эрон билан тузилган шартномалар мавжуд. Бу мамлакатларга гўшт, сариқ фосфор, ёғ-мой маҳсулотлари киради. Жануби-Шарқий Осиё ҳам эътибордан четда қолмади. Етказиб бериш сифати ва барқарорлиги бўйича анъанавий равишда талабчан бўлган Сингапур бозорига металл буюмлар ва мис катодларини етказиб бериш эътиборга молик қадам бўлди.
«Яқин Шарқ ва Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларида Қозоғистон маҳсулотларига қизиқиш ортиб бораётганини кўрамиз. Африка қитъаси биз учун ҳали ҳам янги ҳудуд, бироқ биз унинг имкониятларини ҳам истиқболли деб биламиз», - таъкидлади агентликда.
Қўллаб-қувватлаш умумий ҳажмининг 52,7 фоизини ташкил этган Қарағанди вилояти етакчи бўлди - вилоят корхоналари 176 миллиард тенге миқдорида молиялаштириш ва суғурта олди. Кейинги ўринларда 15 фоиз кўрсаткич билан Абай вилояти ва 9 фоиз билан Шарқий Қозоғистон вилояти жой олди.
Марказий Осиё ва ЕОИИ мамлакатлари экспорт устуворлигининг асоси бўлиб қоляпти. Бу ерда логистика янада содда, озиқ-овқат саноати, агросаноат комплекси ва металлургия маҳсулотларига анъанавий талаб мавжуд. Бу соҳалар экспортни ривожлантиришнинг “ички доираси” ҳисобланиши бежиз эмас.
Қозоғистон маҳсулотининг катта ҳажмини ўзлаштиришга қодир бўлган Хитой улкан салоҳиятга эга. Сўнгги йилларда Афғонистон билан савдо алоқаларида сезиларли ўсиш кузатилди, бу бозор узоқ вақтдан бери диққат марказида бўлиб келган, аммо ҳозирда тобора муҳим аҳамият касб этяпти.
Юқори сифатли ва экологик тоза маҳсулотларга талаб юқори бўлган Европа Иттифоқи мамлакатлари ҳақида унутмаслик керак, бу эса Қозоғистонга премиум сегментда ўз ўрнини эгаллаш имконини очади.
«Яқин йилларда экспортга қизиқиш юқори бўлган мамлакатларда ваколатхоналар тармоғини кенгайтиришни режалаштирганмиз», – таъкидлади агентлик.
