Каzinform рейтинги: 2025 йилда дунёни ўзгартирган одамлар, воқеалар ва ҳодисалар
Кazinform 2025 йил якунларини сарҳисоб қилмоқда ва янги лойиҳани - дунёга энг катта таъсир кўрсатган шахслар, воқеалар ва тенденциялар рейтингини ишга туширмоқда. Баҳолашлар халқаро ва қозоғистонлик экспертларнинг фикрларига асосланган, деб хабар беради Kazinform мухбири.
Йил одами: Дональд Трамп
Кўпгина экспертларнинг фикрига кўра, АҚШнинг 47-президенти бу йил асосий янгиликлар муаллифи бўлиб, халқаро кун тартибини у ёки бу тарзда шакллантирди. Бироқ, "Йил одами" унвони ҳар доим ҳам хизматга берилган мукофот эмас, балки таъсир, миқёс ва эътиборсиз қолдиришнинг иложи йўқлиги билан боғлиқ.
Сиёсатшуносларнинг фикрига кўра, Дональд Трамп ўзини доимий равишда дунёнинг етакчи тинчликпарвари сифатида кўрсатиб, дунёни нотинч ҳолатда ушлаб турадиган олдиндан айтиб бўлмайдиган сиёсатчи қиёфасини яратган. АҚШ президенти тинчлик, музокаралар, ўзининг ажойиб роли ҳақида гапирди ва ҳатто Нобель тинчлик мукофотига бўлган амбицияларини ҳам яширмади.
У ўзини қандай кўради? Ягона қаҳрамон. Ёввойи Ғарбдан ақлдан озган дунёда тартибни тиклаш учун XXI асрга кўчирилган ёлғиз ковбой. Трампнинг "қаттиққўл йигит" қиёфаси унинг сиёсий капиталидир. Глобал саҳнадаги шериклари ҳайрон бўлишмоқда: "Агар кимдандир қаттиқ хафа бўлиб, у шунчаки бориб ядровий тугмани босса-чи?" Трамп бу обрўдан мамнун: улар асабийлашсин, улар кўпроқ мослашувчан бўлишади, — деб таъкидлайди россиялик телебошловчи, ёзувчи ва тарихчи Леонид Млечин.
Шубҳасиз, Дональд Трампнинг 2025 йил январь ойидаги инаугурацияси кўплаб муҳим сиёсий жараёнлар учун бошланғич нуқтага айланди ва бунинг бир қатор сабаблари бор.
— Биринчидан, АҚШ дунёдаги энг нуфузли давлат бўлиб қолмоқда. Иккинчидан, Дональд Трампнинг ўзи жуда ғалати ва оммавий ахборот воситаларига дўстона муносабатда бўлган шахс. Учинчидан, сўнгги йиллардаги глобал воқеалар объектив равишда жаҳон оммавий ахборот воситаларининг эътиборини тортди. Айнан шу омилларнинг комбинацияси уни глобал кун тартибидаги марказий шахсга айлантирди, — деб тушунтирди сиёсатшунос Ғазиз Абишев.
АҚШ президентлигига киришиши билан Дональд Трамп дарҳол кенг кўламли тариф урушини бошлади. Бу радикал чоралар нафақат Хитой каби иқтисодий ва геосиёсий рақибларга, балки иттифоқчиларга ҳам таъсир кўрсатди. Шу билан бирга, у Яқин Шарқ ва Украинадаги можароларни ҳал қилиш бўйича саъй-ҳаракатларда фаол иштирок этди. Америка президенти бугун ҳам ушбу йўналишни давом эттирмоқда.
— Унинг қайтиши, шубҳасиз, халқаро тизимни ўзгартирмоқда, Европанинг хавфсизликка ёндашувини, Россияга бўлган муносабатини ўзгартирмоқда ва Хитойни Ғарбда иқтисодий ривожланиш бўйича узоқ муддатли стратегиясини қайта кўриб чиқишга мажбур қилмоқда. Бу, шунингдек, эркин савдо, протекционизм ва Американинг халқаро иқтисодий тизим ва ташқи сиёсатдаги роли ҳақидаги тасаввурларни ўзгартирмоқда, — деб изоҳлади Халқаро солиқ ва инвестиция маркази (АҚШ) Энергетика, иқтисодий ўсиш ва хавфсизлик дастури директорининг ўринбосари Уэсли Александр Хилл.
Америкалик эксперт Дональд Трампнинг инаугурациясидан бир неча ой ўтгач бўлиб ўтган хавфсизлик конференциясида НАТО билан музокараларини алоҳида таъкидлади. Айнан ўшанда коллектив хавфсизлик кафолатлари биринчи марта қаттиқ сиёсий савдолашув мавзусига айланди.
Дональд Трамп шунингдек, Венесуэла билан, жумладан, Кариб денгизи билан кучайиб бораётган қарама-қаршиликнинг ҳал қилувчи ташаббускорларидан бирига айланди. Натижада, у деярли бутун глобал кун тартиби қурилган шахсга айланди.
Экспертлар бир овоздан халқаро муносабатларга кучли босим - "қуролли қайиқ дипломатияси" элементлари қайтаётганини таъкидламоқдалар. ХХ асргача жаҳон сиёсатига хос деб ҳисобланган нарса - реалполитик (реализм сиёсати) ва куч намойиши тамойиллари яна бир бор глобал сиёсат ва иқтисодиётда фаол қўлланилмоқда.
— Прагматизм биринчи ўринга чиқмоқда. Миллий манфаатлар яна бир бор энг юқори қадрият деб эълон қилинмоқда ва улар камида кейинги бир неча йил давомида ўйин қоидаларини белгилайди. Биз иқтисодиётда ҳам худди шундай мантиқни кўрмоқдамиз, — деб таъкидлайди ҚР Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти (ҚСТИ) бош илмий ходими Санат Кўшкимбаев.
Бу ерда Дональд Трампнинг изоляция йўналишини очиқчасига қўллаб-қувватлаганини, асосан иқтисодиёт ва савдо ижтимоий ва сиёсий нормаларни алмаштираётган АҚШнинг ички ривожланишига пул тикканини таъкидлаш керак.
— Биз ҳар бир давлат мустақил равишда ҳаракат қиладиган, ўз муаммоларини ҳал қиладиган ва ташқи ўйинчиларга таянмайдиган ёндашув ҳақида гапиряпмиз. Бу халқаро сиёсатнинг маълум бир де-идеологизацияси (доминант мафкураларни рад этиш концепцияси) билан бирга келади, — деб изоҳ беради Таир Ниғманов.
Бу ёндашув асосан иқтисодиётда яққол кўриниб турибди: Дональд Трамп тарифларни жорий қилмоқда, ишлаб чиқаришни АҚШга қайтармоқда ва ички бозорни ҳимоя қилмоқда, ўзини глобализация ва эркин савдога қарши қўймоқда.
— Унинг савдо уруши асосан муваффақиятли бўлди: Трамп ўз фойдасини кўрди. Тарифлардан ҳамма кутган "даҳшат" ҳеч қачон амалга ошмади. Кўпчилик унинг ҳаракатларини ўйламаган деб ҳисоблади, аммо фактлар бунинг аксини кўрсатмоқда - у ўз мақсадларига эришди, гарчи уларнинг барчасига эмас ва буни АҚШ иқтисодиётига катта зарар етказмасдан амалга оширди, - дея ўз фикрини билдирди таҳлилчи Андрей Чеботарев.
Экспертларнинг таъкидлашича, сўнгги уч ўн йилликда дунёда ҳукмронлик қилган глобализм давлатлар ва маданиятлар ўртасидаги чегараларни хиралаштирди. Интернет, глобал брендлар ва универсал истеъмол моделлари бу жараённинг рамзига айланди. Яқин вақтгача глобализациянинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлган айнан АҚШ эканлигини таъкидлаш қизиқ. Бироқ, Дональд Трампнинг ҳокимият тепасига келиши билан тескари тенденция кучайди.
— Унинг сиёсати ўзининг маданий кодини ҳимоя қилишга, бошқа маданиятларга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишга ва миграцияга қатъий чекловлар қўйишга асосланган. Бундан ташқари, у нафақат АҚШ ичидаги иммиграция сиёсатини, балки Европадаги очиқ чегараларни ҳам танқид қилади, уларни ҳаддан ташқари либерал деб ҳисоблайди. Трамп маъмурияти бу танқидга кутилганидан анча кўпроқ эътибор қаратди, — деб қўшимча қилди Таир Ниғманов.
Шундай қилиб, эски, янги АҚШ президентининг қарорлари жиддий тенденцияни - изоляционистик ва миллатчи сиёсатга бўлган талабнинг ортиб бораётганини акс эттиради. Ва бу "ўнг қанот" тенденцияси, экспертларнинг таъкидлашича, нафақат АҚШга хос бўлиб бормоқда.
Йил воқеаси: Қозоғистоннинг янги ташқи сиёсатдаги муваффақияти
Глобал сиёсий ландшафтга сезиларли таъсир кўрсатган янги АҚШ Миллий хавфсизлик стратегиясининг қабул қилиниши глобал сиёсатнинг изоляционистик йўналишини тасдиқлади.
— Илгари имконсиздек туюлган ҳамма нарса, жумладан, Европа Иттифоқи ёки унинг асосий мамлакатларига қарши АҚШ санкцияларининг қўлланилиши мумкин бўлди, — деб қўшимча қилди иқтисодчи Олжас Қудайбергенов.
Шу нуқтаи назардан, бу йилги асосий тенденциялардан бири сиёсий мулоқот услубининг ўзгариши бўлди. Иқтисодчи Элдар Шамсутдинов таъкидлаганидек, оммавий баёнотлар тобора кўпроқ босим воситаси сифатида қўлланилмоқда. Шундай қилиб, қўпол риторика истисно бўлишдан тўхтади ва сиёсий воқеликда одатий ҳолга айланди.
— Бу одатий хулқ-атвор шаклларини ўзгартирди. Бозорлар қарорларга эмас, балки сигналлар ва риторикага муносабат билдира бошладилар. Давлатлар ўз стратегияларига ахборот шоки сценарийларини киритишни бошладилар. Жамият доимий ноаниқлик ҳолатига мослашди, бу ерда сиёсатчининг сўзлари имзоланган ҳужжат каби аҳамиятли бўлиши мумкин, — дейди иқтисодчи.
Масалан, юқорида тилга олинган савдо урушлари бундай ўзгаришларнинг элементи бўлиб қолмоқда. Экспертлар эса, ўз навбатида, бу ютуқлар йили эмас, балки янги воқеликка мослашиш йили бўлганини айтишмоқда.
— Хулқ-атвор ва мулоқот ўзгарди. Биз мафкуравий қолипларга камроқ, процедуралар ва эксперт тилига кўпроқ таянишни бошладик. Декларациялар ва шиорлар орқа фонга ўтиб кетди, аналитик конструкциялар эса олдинга чиқди. Мураккабликни қабул қилиш ва уни соддалаштирмаслик қобилияти энди қадрланади, — дейди “Минтақавий интеграция тадқиқотлари институти” раҳбари Таисия Мармонтова.
Экспертнинг фикрича, энг шовқинли ва тезкор ўйинчилар эмас, балки хавфларни бошқара оладиган, институционал барқарорликни сақлай оладиган ва глобал ноаниқлик шароитида самарали ҳаракат қила оладиганлар ғалаба қозонади. Бундай шароитда мамлакатлар ўзгарувчан сиёсий воқеликка мослашишга мажбур бўлмоқда ва Қозоғистон ҳам бундан мустасно эмас.
Хулқ-атвор ва мулоқот ўзгарди. Биз мафкуравий қолипларга камроқ таянамиз ва кўпроқ процедуралар ва эксперт тилига таянамиз. Йил давомида Қозоғистон ташқи сиёсий фаоллигини изчил ошириб, Хитой, Япония, Россия, АҚШ ва Европа Иттифоқи билан "Марказий Осиё+" саммитларида иштирок этди. Мамлакат шунингдек, Тяньцзиндаги ШҲТ йиғилишида ва Марказий Осиё давлат раҳбарларининг Тошкентдаги VII маслаҳат учрашувида иштирок этди. Биргаликда, ушбу алоқалар Қозоғистоннинг халқаро ва минтақавий шериклар билан самарали мулоқотни давом эттиришга, ўзгарувчан ташқи сиёсат муҳитига тезкорлик билан жавоб беришга содиқлигини тасдиқлайди.
— 2025 йил — Қозоғистон учун ўзига хос йил. Барча глобал куч марказлари республиканинг аҳамиятини тан олди ва эътироф этди. 2025 йилда Европа ва Япония сиёсий ва иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш ва кенгайтиришни истайди, — деб таъкидлади Леонид Млечин.
Экспертлар Қозоғистоннинг Вашингтондаги «C5+1» президентлик саммитидаги иштирокини алоҳида таъкидламоқда.
— Муҳими, учрашувнинг ўзи эмас, балки Марказий Осиёга юқори даражадаги мулоқот формати берилганлиги, унда шунчаки мавҳум баёнотлар эмас, балки аниқ манфаатлар муҳокама қилинади: иқтисодиёт, транспорт, инвестиция, ресурслар ва хавфсизлик. Қозоғистон учун бу унинг кўп векторли ёндашувининг амалий тасдиғига айланди, бу ерда муносабатлар “бир йўналишда” эмас, балки бир вақтнинг ўзида бир нечта кучли ташқи йўналишлар орқали қурилади, — деб таъкидлайди Сиёсий технологиялар маркази (Боку) президенти Вали Алибаев.
Уэсли Александр Хилл Трамп Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ мамлакатларига чинакам эътибор қаратган биринчи президент эканлигини таъкидлади.
— Менга Трампда ёққан нарса, менинг ишимга энг мос келадиган нарса: унинг Марказий Осиё ва Жанубий Кавказ билан боғлиқ масалаларга бўлган катта эътибори ва улар устида ишлашга тайёрлиги, — деб қўшимча қилди америкалик эксперт.
Леонид Млечин Президент Қасим-Жомарт Тоқаев даврида Қозоғистон янги ролга эга бўлганини таъкидлайди - нафақат Марказий Осиёда, балки бутун минтақада энг муваффақиятли ва муҳим давлатлардан бири. Унинг сўзларига кўра, Қозоғистон энди минтақада барқарорлик таянчи ҳисобланади.
— Оқ уйда бўлиб ўтган учрашувда Дональд Трамп Қасим-Жомарт Тоқаевни "ажойиб президент" деб атагани жуда таъсирли. Доналд Трамп эса ҳозиргина ўз баҳосини тасдиқлаб, Қасим-Жомарт Тоқаев "ажойиб инсон ва халқаро ишларни чуқур ва мувозанатли тушунадиган тажрибали давлат арбоби" эканлигини айтди, — деб қўшимча қилди маърузачи.
Млечиннинг сўзларига кўра, икки йилдан ортиқ Хитойдан чиқмаган Хитой раиси Си Цзиньпиннинг коронавирус пандемиясидан бери биринчи хорижий сафарини Қозоғистонга амалга оширгани тасодиф эмас. Си Цзиньпиннинг Астанага ташрифлари ва мунтазам икки томонлама алоқалари Пекиннинг Қозоғистон билан муносабатларни ривожлантириш ва мустаҳкамлашга қанчалик аҳамият бераётганини кўрсатади.
Ўз навбатида, Қасим-Жомарт Тоқаевнинг ташқи сиёсати, Леонид Млечиннинг сўзларига кўра, классик дипломатиядан ташқарига чиқади.
— Гап нафақат давлатлараро муносабатларни ўрнатиш ва можароларни камайтириш, балки иқтисодий ҳамкорлик учун шароит яратиш ҳақида ҳам, — деб таъкидлайди у.
Кенг кўламли ташқи сиёсат ҳамкорлиги иқтисодиёт ва бизнесга бевосита таъсир қилади. Натижада, Қозоғистон халқаро компаниялардан миллиардлаб долларга тенг миқдорда катта миқдордаги инвестицияларни жалб қилишда давом этмоқда.
— Декларацияларда узоқ вақтдан бери муҳокама қилинган нарсалар яқинда аниқ ҳаракатлар орқали яққол кўрсатилди. Президент Тоқаев Пекин саммитида дунё етакчилари қуршовида қатнашди, кейин Бирлашган Миллатлар Ташкилотида нутқ сўзлади, Қўшма Штатларда Президент Дональд Трамп билан, жумладан, “C5+1” форматида учрашувлар ўтказди, Россияга давлат ташрифини амалга оширди ва бошқа йирик халқаро ўйинчилар билан мунтазам равишда мулоқот қилди, — деб қўшимча қилди Ғазиз Абишев.
Таисия Мармонтованинг сўзларига кўра, ўтган йил Қозоғистоннинг транзит маркази ва минтақавий воситачилик платформаси сифатидаги роли чуқурлашди.
— Ҳа, ҳеч қандай юқори даражадаги ёки рамзий аҳамиятга эга воқеалар бўлмади, аммо транспорт ва логистика функцияси тобора миллий хавфсизликнинг элементига айланиб бормоқда, — деди у.
Шу билан бирга, Қозоғистоннинг нейтрал музокаралар платформаси сифатидаги роли кучайди ва унинг ташқи сиёсати янада прагматик бўлиб, АҚШ мисолида давлат манфаатларига қаратилган. Бу бир марталик таъсир эмас, балки мамлакатнинг узоқ муддатли ташқи сиёсатини шакллантирувчи босқичма-босқич жараён.
Йил ҳодисаси: Сунъий интеллектнинг ҳуқуқий тизимга интеграциялашуви
Ҳозирда ахборот технологиялари соҳасида ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй бермоқда. Бу биринчи навбатда сунъий интеллектга тааллуқлидир, у яқинда фақат инсоний соҳалар деб ҳисобланган соҳаларга, масалан, давлат бошқаруви ва ҳуқуқ соҳаларига тобора кўпроқ кириб бормоқда. Электрон нотариуслар, судлар ва бошқа рақамли ечимлар, шу жумладан Қозоғистонда, изоляция қилинган синов лойиҳаларидан аста-секин стандарт амалиётга айланмоқда. Бу ўзгаришлар, айниқса, инсон омили қисман алмаштирилиши мумкин бўлган соҳаларда тез содир бўлмоқда.
— Бугунги кунда сунъий интеллект оддий ёки ёрдамчи вазифалардан анча узоққа чўзилади. Унинг таъсир кўламини интернет ёки мобил алоқа ихтироси билан таққослаш мумкин. У турли соҳаларда туб ўзгаришларни келтириб чиқармоқда. Бунга яққол мисол - таълим. Билим олиш демократиялаштирилмоқда ва ўзгаришлар шунчалик тез ва кенг тарқалганки, ҳатто етакчи анъанавий университетлар ҳам ҳар доим ҳам янги воқеликка мослаша олмайди, — деди Санат Кўшкимбаев.
Экспертнинг фикрича, мумкин бўлган "пуфакча" ҳақида гап-сўзларга қарамай, сунъий интеллектнинг ривожланиши катта инвестициялар ва энг яхши ақлларни жалб қилишда давом этмоқда. 2025 йилда рақамлаштириш ва сунъий интеллект бизнинг мулоқот қилиш, ишлаш ва келажакни тасаввур қилиш услубимизни ўзгартирадиган асосий омилларга айланади.
— ChatGPT каби АI моделлари ва уларнинг аналоглари бугунги кунда технологик ва ижтимоий тенденцияларни самарали равишда белгилаб бермоқда. Шу билан бирга, ChatGPT кейинги авлодлар учун йўналишни белгилайдиган биринчи рамзий санъат асарлари каби етакчи ва энг нуфузли маҳсулот бўлиб қолмоқда, — дейди Санат Кўшкимбаев.
Бу ерда эса OpenAI асосчиси Сэм Альтманни тилга олмасликнинг иложи йўқ.
— Альтманнинг фигураси нафақат маълум бир кампанияни, балки технологик актёрларнинг янги ролини ҳам англатади. Компания шунчаки ечим етказиб берувчи бўлишдан тўхтади ва глобал сиёсий ва иқтисодий иттифоқнинг тўлақонли иштирокчисига айланди. Бу ерда муҳими технологик ютуқнинг ўзи эмас, балки масъулият, тартибга солиш ва босимни қайта кўриб чиқишдир, — дейди Таисия Мармонтова.
АI томонидан қувватланадиган технологик стартаплар ва платформалар таълим тизимини тобора ўзгартириб, IТ, дастурий таъминот ва муҳандисликка қизиқишни оширмоқда. Экспертларнинг таъкидлашича, АI аста-секин классик табиий фанларга эътиборни қайтармоқда. Муваффақиятли стартапнинг ёрқин намунаси - генератив видео моделларни ишлаб чиқадиган Қозоғистоннинг Higgsfield АI компанияси. Бу йил у Қозоғистонда 1 миллиард доллардан ортиқ қийматга эга бўлган ягона шохли компанияга айланди ва мамлакат тарихидаги биринчи шундай стартапга айланди.
Илғор технологияларнинг ривожланиши билан бирга, сунъий интеллектни институционал тартибга солишга қаратилган саъй-ҳаракатлар кучаймоқда. Давлатлар ушбу технологик ўзгаришнинг кўлами ва оқибатларини эътироф этиб, уни қўллаш учун ҳуқуқий асос яратишга интилмоқда. Қозоғистонда бу иш аллақачон "Сунъий интеллект тўғрисида" алоҳида қонун қабул қилиниши билан расмийлаштирилган.
Экспертлар Қозоғистон Республикаси Парламенти Мажилиси депутати Екатерина Смишляевани сунъий интеллектни тартибга солиш соҳасидаги асосий шахс сифатида таъкидлашади. У сунъий интеллект қонуни ва Рақамли кодекснинг ҳаммуаллифи.
— Екатерина Смишляева сунъий интеллект ҳақидаги қизғин, асосан хаёлий мунозарани кенг аудитория учун очиқ бўлган аниқ, амалий асосга айлантира олди, — деб таъкидлади Таир Ниғманов.
Экспертнинг фикрича, 2025 йил ислоҳотлар йили эмас, балки мураккаб тизимни барқарорлаштириш йили.
— Бу йил декларациялар ёки саммитлар туфайли эмас, балки сунъий интеллект давлат бошқаруви, таълим, мудофаа ва тиббиёт соҳаларига кириб келгани учун бурилиш нуқтаси бўлди. Ҳукуматлар сунъий интеллект ҳақидаги ахлоқий мунозаралардан уни қўллаш учун ҳуқуқий ва иқтисодий асосларга ўтдилар. Сунъий интеллект ишлаб чиқувчилари ва фойдаланувчилари учун янги роллар шаклланмоқда. Бу воқеа глобал миқёсда, ядро энергияси ёки нефтнинг глобал сиёсатга кириши билан таққосланиши мумкин, — дея хулоса қилди Таисия Мармонтова.
Рақамлаштириш ва сунъий интеллектнинг уйғунлиги жараёнларни шунчалик тезлаштирадики, баъзан уларнинг йўналишини олдиндан айтиб бўлмайди. Баъзилар учун бу ташвишга сабаб бўлса, бошқалар учун бу оптимизм ва ишонч манбаи. Рақамли воқеликда таниш чегаралар аста-секин йўқ бўлиб бормоқда.
— Ҳар қандай ҳолатда ҳам, рақамлаштириш ва сунъий интеллектнинг ривожланиши нафақат 2025 йилда, балки келгуси йилларда ҳам асосий ва белгиловчи тенденциялардан бири бўлиб қолиши аниқ, - дея хулоса қилди Санат Кўшкимбаев.
