Ипак йўли 2.0: Марказий Осиё сайёҳлик рекордларини янгилади
Сўнгги йилларда Марказий Осиё туризм соҳасида барқарор ўсишни намойиш этди. Кazinform мухбири минтақадаги саноатнинг ҳозирги ҳолати, қийинчиликлари ва ривожланиш истиқболларини ўрганди.
Ўсиш
Марказий Осиёда ҳақиқий туризм буми кузатилмоқда. 2024 йилда минтақа 28,6 миллион хорижий сайёҳни кутиб олди - бу барча даврлардаги энг юқори кўрсаткич. Бу муваффақият нафақат унинг табиий ва маданий бойликлари, балки мамлакатларнинг саноатни ривожлантириш бўйича фаол саъй-ҳаракатлари билан ҳам боғлиқ.
2025 йилнинг биринчи ярмида Қозоғистонга 7,5 миллион хорижий сайёҳ ташриф буюрди, улардан 5 миллиони мамлакатда 24 соатдан ортиқ вақт қолди.
2024 йил давомида бу кўрсаткич 15,3 миллионни ташкил этди.
Туризмдан тушган умумий даромад 151 миллиард тенгега етди, бу ўтган йилга нисбатан 25 фоизга кўп. Энг кўп сайёҳлар Хитой, Ҳиндистон, Туркия, Германия ва Жанубий Кореядан келган.
Қирғизистонда, айниқса Европа ва Осиёдан келган саёҳатчилар орасида экотуризм ва фаол дам олиш тобора оммалашиб бормоқда.
2025 йил январидан июнгача мамлакатга қарийб 5 миллион чет эллик ташриф буюрди (2024 йил давомида 8,86 миллион). Сайёҳларнинг қарийб 90 фоизи Марказий Осиё мамлакатларидан, асосан Ўзбекистондан келган.
Ўзбекистон маданий туризм маркази сифатидаги мавқеини мустаҳкамламоқда. Самарқанд, Бухоро ва Хива энг машҳур йўналишлар бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон Республикаси Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2025 йил январидан августгача мамлакатга 7,5 миллион чет эллик сайёҳ ташриф буюрган, бу ўтган йилга нисбатан 49 фоизга кўп. Асосий оқим қўшни давлатлардан: Қирғизистон (2,1 миллион), Қозоғистон (1,76 миллион) ва Тожикистондан (1,7 миллион) келади. Бу ўсиш виза режимини либераллаштириш ва тарихий меросни фаол тарғиб қилиш билан боғлиқ.
Тожикистон тарихий ва маданий туризмга эътибор қаратмоқда. 2025 йилнинг дастлабки олти ойида мамлакатга 761 000 хорижий сайёҳ ташриф буюрди, бу ўтган йилга нисбатан 181 000 га кўп. Сайёҳларнинг аксарияти МДҲ давлатлари фуқаролари эди (тахминан 700 000), аммо узоқроқ ҳудудлардан келганлар сони ҳам ўсиб, деярли 60 000 га етди.
Туризм бўйича эксперт Мақсат Усубалиев Марказий Осиё мамлакатларида туризм соҳасида сезиларли ўсишни таъкидламоқда. У бу ижобий тенденцияни бюрократик тўсиқларнинг камайиши ва маркетинг кампанияларининг кучайиши билан боғлайди, бу эса минтақанинг халқаро саёҳатчилар учун жозибадорлигини оширди.
— Ҳар бир Марказий Осиё мамлакатининг туризм соҳасида ўзига хос кучли томонлари ва ўзига хос ривожланиш муаммолари мавжуд. Минтақа ҳозирда хорижий бозорларда фаол равишда тарғиб қилинмоқда ва бу аллақачон сезиларли натижалар бермоқда. Марказий Осиё узоқ хориждан келган сайёҳлар учун тобора жозибадор бўлиб бормоқда. Шу билан бирга, мамлакатларимиз ўртасидаги ўзаро туризм алмашинуви юқори даражада қолмоқда. Масалан, 2024 йилда Қирғизистонга тахминан 9 миллион хорижий фуқаро ташриф буюрган, уларнинг 80 фоизи Ўзбекистон ва Қозоғистондан бўлган, — деб таъкидлади у.
Эксперт шунингдек, туризмнинг ўсишидаги асосий омиллардан бири минтақа мамлакатларида виза сиёсатининг яхшиланиши эканлигини таъкидлади.
— Виза сиёсати Қирғизистон, Қозоғистон ва Ўзбекистонда сезиларли даражада либераллаштирилди. Фуқароларига минтақага визасиз киришга рухсат берилган мамлакатлар рўйхати кенгайиб бормоқда ва аста-секин изчил бўлиб бормоқда. Бу туризм учун бундай нозик соҳада интеграциянинг яхши намунасидир, — деди Мақсат Усубалиев.
Иқтисодиёт ва инвестицияларга қўшилган ҳисса
Марказий Осиё мамлакатлари ўз туризм соҳаларини ривожлантиришга фаол сармоя киритмоқдалар, ҳам ички, ҳам хорижий инвестицияларга эътибор қаратмоқдалар.
Қозоғистонда 2024 йил охирига келиб асосий капиталга инвестициялар 947,5 миллиард тенгега етди, бу 2023 йилга (787,3 миллиард тенге) нисбатан 20,3% га ўсишдир. 2019 йилдан 2024 йилгача туризм соҳасида умумий қиймати 550 миллиард тенге бўлган 605 дан ортиқ инвестиция лойиҳалари амалга оширилди, улардан 87 таси 2024 йилда муваффақиятли якунланди.
2025 йилнинг биринчи ярмида туризм объектларининг умумий даромади 151 миллиард тенгега етди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 25% га ўсишдир. Туризмга инвестициялар 27% га ўсиб, 592 миллиард тенгега етди. Инвестицияларнинг энг сезиларли ўсиши Улитау (+626%), Ақтўбе (+241%), Атирау (+214%) ва Қизилўрда (+97%) вилоятларида қайд этилди.
Қирғизистонда туризм соҳаси 2021 йилдан 2024 йилгача 138,5 миллион доллардан ортиқ тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни (чиқимларни ҳисобга олмаганда) жалб қилди. Энг юқори инвестиция кўрсаткичи 2022 йилда 49,8 миллион долларни ташкил этди. МДҲда туризм соҳасига асосий инвесторлар Россия (7,6 миллион доллар) ва Қозоғистон (4,235 миллион доллар) бўлиб қолмоқда. Бошқа диққатга сазовор давлатлар қаторига БАА (32,077 миллион доллар) ва Хитой (10,173 миллион доллар) киради.
Туризмнинг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши барқарор ўсиб бормоқда ва 2025 йилнинг биринчи ярмида 4,3% га (30,2 миллиард сом) етди. Туризм объектларига асосий капиталга инвестициялар 11,3 миллиард сомга етди, бу 2024 йилнинг шу даврига нисбатан 2,5 баравар кўп. Маблағларнинг катта қисми йўллар, меҳмонхоналар, пансионатлар ва чакана савдо объектларини қуриш ва реконструкция қилишга сарфланди.
Сўнгги саккиз йил ичида Ўзбекистон туризм саноатига 6,5 миллиард доллар сармоя киритилди, натижада 130 мингта меҳмонхона ўрни яратилди. Туризм қўмитаси маълумотларига кўра, оилавий меҳмонхоналар сони 2024 йилда 319 тадан 3700 тагача кўпайди, 110 та янги меҳмонхона ва 110 та хостел қурилди. Туризм соҳасида 48 минг иш ўрни яратилди. 2025 йилда инфратузилмани ривожлантириш учун 400 миллиард сўм ажратилди, бу 50 минг фуқаро учун етарли иш ўринларини яратди.
Тожикистонда тўрт йиллик туризмни ривожлантириш дастурини (2023–2026) амалга ошириш учун турли манбалардан, жумладан, хусусий сектор ва бир нечта халқаро ташкилотлардан 178 665 000 сомонийдан (16,3 миллион доллардан ортиқ) кўпроқ маблағ ажратиш режалаштирилган. Расмийлар ташқи молиялаштириш ва инвестицияларни фаол жалб қилмоқдалар. 2019 йилда Осиё тараққиёт банки мамлакатда туризмни ривожлантириш лойиҳасини қўллаб-қувватлаш учун 10 миллион долларлик грантни тасдиқлади.
ЮНEСКО мероси объектларининг роли
Марказий Осиёдаги ЮНEСКО мероси объектлари сайёҳларни жалб қилиш ва минтақанинг ноёб маданий ва табиий ёдгорлик сифатидаги қиёфасини шакллантиришда муҳим рол ўйнайди.
Қозоғистон ҳам маданий, ҳам табиий объектлар билан ифодаланади:
- Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси — (2003) Темурийлар давридан қолган меъморий ёдгорлик.
- Тамғали петроглифлари (2004) — бронза даврига оид қоятош ўймакорлиги.
- Сариарқа (2008) — Шимолий Қозоғистоннинг ноёб экотизимларга эга даштлари ва кўлларини.
- Чанъань–Тянь-Шань йўналишлари (2014) — Буюк Ипак йўлининг қадимий шаҳарлари ва қисмлари.
- Ғарбий Тянь-Шань (2016) — трансчегаравий табиий объект.
- Мўътадил зонали Турон чўллари (2023) — ноёб чўл экотизимлари.
Қирғизистон қуйидагилар билан ифодаланади:
- Ўшдаги Сулаймон-Тоо тоғи (2009) — Буюк Ипак йўлидаги муқаддас жой.
- Чанъань–Тянь-Шань йўлаклари йўналишларининг қисмлари (Суёб, Невакет, Боласоғун, 2014).
- Ғарбий Тянь-Шань қўриқхоналари (Сари-Челек, Беш-Арал ва Падиша, 2016).
Ўзбекистонда еттита жой мавжуд: Хивадаги Ичан-Қалъа (1990), Бухоронинг тарихий марказлари (1993) ва Шаҳрисабз (2000), Самарқанд шаҳри (2001), Ғарбий Тянь-Шань (2016), Зарафшон-Қорақум йўлаги (2023) ва Туроннинг совуқ чўллари (2023).
Тожикистон қуйидагилар билан ифодаланади:
қадимий Саразм шаҳри (2010), Тожикистон миллий боғи (2013), «Тигровая Балка» қўриқхонасининг ўрмонлари (2023), Зарафшон-Қорақум йўлаги (2023) ва Қадимги Хуттал ёдгорликлари (2025).
Экспертларнинг таъкидлашича, жойларнинг ЮНEСКО рўйхатига киритилиши минтақанинг обрўсини оширади, инвесторларни жалб қилади ва меросни сақлашга ёрдам беради. Буюк Ипак йўли ва Ғарбий Тянь-Шань каби чегаралараро диққатга сазовор жойлар Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида туризм соҳасидаги ҳамкорликни мустаҳкамламоқда.
Муаммолар ва тўсиқлар
Тараққиётга қарамай, минтақада туризмни ривожлантириш бир қатор муаммоларга дуч келмоқда. Асосий тўсиқлар инфратузилманинг етарли эмаслиги, виза ва маъмурий тўсиқлар, юқори нархлар ва сифатсиз хизмат, малакали кадрларнинг етишмаслиги ва чет элда туризм маҳсулотларини суст тарғиб қилишдир.
Ўрта ва бюджетли меҳмонхоналарнинг етишмаслиги, турар жойларнинг нотекис тақсимланиши ва йўлларнинг ёмон ҳолати айниқса долзарбдир. Қиммат авиачипталар, ривожланмаган транспорт тармоқлари ва баъзи мамлакатларда эскирган тизимлар минтақадаги мамлакатлар ўртасида саёҳатни мураккаблаштиради.
Минтақадаги барча мамлакатлар учун ягона визанинг йўқлиги сайёҳларнинг ҳаракатчанлигини чеклайди ва бир нечта мамлакатларни қамраб олувчи маршрутларнинг жозибадорлигини пасайтиради.
Мақсат Усубалиевнинг сўзларига кўра, саноат ҳали ҳам кўплаб қийинчиликларга дуч келмоқда.
— Улар очиқ муҳокама қилина бошлагани яхши. Қийинчиликлар, биринчи навбатда, Марказий Осиё мамлакатлари ичидаги ташкилий жараёнлар билан боғлиқ — меъёрий ҳужжатлардаги фарқлар ва доимий бюрократик тўсиқлар, — деди эксперт.
Истиқболлар қандай?
Экспертлар минтақада туризмни ривожлантириш транспорт воситаларининг қулайлигини ошириш, юқори сифатли хизматлар, халқаро майдонда фаол тарғибот ва қулай инвестиция муҳитини яратишга боғлиқлигини таъкидламоқда. Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорлик, стандартларни бирлаштириш ва қўшма туризм маҳсулотларини ишлаб чиқиш минтақанинг рақобатбардошлигини мустаҳкамлашда муҳим рол ўйнайди.
Қирғизистон маданият, ахборот ва туризм вазирининг собиқ ўринбосари Мақсат Чакиевнинг сўзларига кўра, умумий визага эга ягона туризм маконини яратиш минтақанинг рақобатбардошлигини сезиларли даражада ошириши мумкин. «Central Asia Visa»нинг жорий этилиши саёҳатчиларга алоҳида визалар олмасдан мамлакатлар ўртасида эркин саёҳат қилиш имконини беради. Экспертнинг таъкидлашича, лойиҳани муваффақиятли амалга ошириш учун мамлакатлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни мувофиқлаштирадиган ва соҳанинг мувофиқлаштирилган ривожланишини таъминлайдиган минтақавий туризм ташкилотини яратиш зарур.
— Дастлаб, бу ролни миллий туризм вазирликлари раҳбарлигида мамлакатлар ўртасидаги келишув асосида фаолият юритадиган Туризм бўйича ҳукуматлараро комиссия бажариши мумкин. Келажакда Марказий Осиё учун алоҳида Халқаро туризм ташкилотини яратиш режалаштирилган. Бу нафақат ҳукуматлар, балки хусусий сектор вакиллари - туроператорлар, авиакомпаниялар ва меҳмонхона тармоқларини ҳам ўз ичига олган мутлақо мустақил тузилма бўлади. Унинг асосий мақсадлари туризмни ривожлантириш стратегияларини ишлаб чиқиш, Марказий Осиё учун ягона брендни тарғиб қилиш ва инфратузилмани ривожлантиришни ўз ичига олади, — деб таъкидлади Мақсат Чакиев.
Қирғизистон Курортлар ассоциацияси ҳамраиси Азамат Жаманкқлов Марказий Осиёдаги туризм саноатининг динамикасини баҳолаб, сўнгги йилларда минтақадаги барча мамлакатларда барқарор ўсиш ва ижобий таркибий ўзгаришлар кузатилганини таъкидлади.
— Марказий Осиё давлатлари ҳозирда туризмни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратмоқда: улар инфратузилмани кенгайтирмоқда ва виза тартибларини соддалаштирмоқда. Кўпгина мамлакатларда ўзаро визасиз режим мавжуд ва минтақани тарғиб қилиш учун юқори сифатли маркетинг ишлари фаол олиб борилмоқда. Умуман олганда, бизнес туризми жуда жадал ривожланмоқда. Марказий Осиё мамлакатлари мунтазам равишда асосий глобал туризм форумлари ва кўргазмаларида иштирок этадилар ва ўзларини ягона минтақа сифатида тарғиб қиладилар. Мамлакатларимиз ўртасидаги чегаралар ва чегара ўтиш пунктларининг очилиши билан сайёҳлар хавфсизлиги сезиларли даражада яхшиланди, чегарадан ўтиш тартиблари соддалаштирилди ва қулайлик даражаси ошди, — деб таъкидлади у.
Шуни таъкидлаш керакки, ҳозирда Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистонда йирик инвестиция лойиҳалари амалга оширилмоқда ва турли туризм соҳаларини кластерли ривожлантириш ишлари олиб борилмоқда, бу аллақачон аниқ натижалар бермоқда. Шу билан бирга, эксперт соҳанинг ҳал қилинмаган муаммолари орасида ягона минтақавий визани жорий этиш ташаббусини таъкидлайди, бу эса муҳокама босқичида қолмоқда.
— Сўнгги бир йил ичида бу йўналишда сезиларли ютуқларга эришилди: масала президентлар даражасида фаол равишда кўтарилмоқда ва муҳокама қилинмоқда. Ишонаманки, у тез орада амалга оширилади, — деб таъкидлади Азамат Жаманқулов.
Экспертнинг сўзларига кўра, самарали маркетинг минтақавий туризмни ривожлантиришнинг калити бўлиб қолмоқда.
— Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаев яқинда давлат раҳбарларининг учрашувида Марказий Осиё учун ягона туризм брендини яратиш ва тарғиб қилиш зарурлигини кўтаргани қувонарлидир. Қозоғистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон туризм соҳалари кўп йиллар давомида минтақани ягона маҳсулот сифатида тарғиб қилиб келаётганини таъкидлаш муҳим. Шунинг учун бу масала ҳозирда Давлат раҳбари даражасида кўтарилаётгани жуда муҳим. Ишончим комилки, яқин келажакда бу йўналишда аниқ қадамлар қўйилади, — деди у.
Эксперт Мақсат Усубалиевнинг фикрича, минтақа мамлакатларини глобал бозорда тўлиқ тарғиб қилиш учун ҳам туризм иштирокчилари, ҳам Ҳукумат томонидан тартибга солиш нуқтаи назаридан интеграция зарур. Унинг сўзларига кўра, минтақа давлатлари фақат биргаликдаги саъй-ҳаракатлар орқали сезиларли натижаларга эришишлари мумкин.
— Инфратузилмани ривожлантириш — аэропортларни реконструкция қилиш ва очиш, юк ва йўловчилар оқимини ажратиб, чегара ўтиш пунктларини модернизация қилиш ва чегара ўтиш пунктларига халқаро мақом бериш — туризм оқимларига ижобий таъсир кўрсатади ва минтақанинг ташқи бозорларга чиқиш имкониятларини кенгайтиради, — деди у.
Азамат Жаманқулов шунингдек, сўнгги йилларда Марказий Осиё нафақат яқин қўшниларининг, балки жаҳон ҳамжамиятининг ҳам сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан эътиборини жалб қилганини таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, буларнинг барчаси минтақада туризмни ривожлантиришга сезиларли туртки бўлиши мумкин.
— Эҳтимол, бир неча йил ичида туризм минтақа ялпи ички маҳсулотининг 10-15 фоизини ташкил қилади ва бу барча Марказий Осиё мамлакатлари учун чинакам аниқ натижа бўлади, — деб хулоса қилди эксперт.
Марказий Осиёда туризм фаол ривожланмоқда ва иқтисодий ўсишнинг омили бўлиб бормоқда. Минтақани янада ривожлантириш инфратузилмага инвестициялар киритишни, хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашни, соддалаштирилган виза сиёсатини ва ягона туризм брендини яратишни талаб қилади. Фақат биргаликдаги саъй-ҳаракатлар орқали мамлакатлар ўз салоҳиятини рўёбга чиқаришлари ва глобал туризм харитасидаги мавқеини мустаҳкамлашлари мумкин.
