Инвестиция даври: глобал тенденциялар ва Қозоғистон учун янги имкониятлар
ASTANА. Кazinform - Дунёдаги мамлакатларнинг ривожланиш даражаси инвестицияларни жалб қилиш салоҳияти билан ўлчанади. Шунинг учун ривожланаётган мамлакатлардан тортиб, АҚШ ва Хитойгача инвесторларнинг ишончи учун рақобатлашадилар. «Jibek Joly» телеканалининг «Жаһан жайы» дастури ушбу масалани таҳлил қилди
Инвестиция тарихи: Бобилдан XXI асргача
Инвестицияларнинг илдизлари қадимги даврларга бориб тақалади. Тадқиқотларга кўра, милоддан аввалги XVIII асрда, Бобил цивилизациясида савдогарлар ўз товарларини карвон орқали жўнатишган ва йўлда адашиб қолишса, йўқотишларини бўлишишган. Бу давр инвестиция ва суғуртанинг илк шакли ҳисобланади.
Қадимги даврларда инвестициялар асосан қишлоқ хўжалигига қаратилган эди. Масалан, буғдой экканда фермерлар атрофдаги одамлардан хайрия йиғиб, ҳосил олганида маҳсулотни бўлишишган. Агар ХV-ХVIII асрларда олтин ва кумуш асосий капитал ҳисобланган бўлса, саноат инқилоби саноат ва темир йўл соҳасига инвестиция қилишни ўргатди. Ўрта асрларда Европадаги бойлар савдо тизимига сармоя киритиб, монархларга қарз беришган, аммо ҳозир бу вазифани кўпинча инвестиция компаниялари бажаради.
"Акция" тушунчаси биринчи марта 1602 йилда Нидерландияда пайдо бўлиб, голландиялик Шарқий Ҳиндистон компанияси дунёдаги биринчи аксиядорлик жамиятини ташкил қилган. Ҳар ким акция сотиб олиши мумкин эди, бу эса замонавий фонд биржасининг асосини яратди. XVIII асрда Англияда қайд этилган «South Sea Bubble» молиявий инқирози дунёдаги биринчи инвестиwия бумларидан бири эди.
XX асрда банк даври бошланди ва тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар кенг тарқалди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Америка ва Европа компаниялари бошқа мамлакатларда фабрикалар очдилар ва бу глобал инвестицияларнинг янги даврини бошлаб берди. XXI асрда улар иқтисодиётнинг барча соҳаларида муҳим рол ўйнади.
Бугунги кунда дунёдаги энг йирик инвестор Уоррен Баффет ўзининг биринчи акциясини 11 ёшида сотиб олди ва ҳозирда 200 миллиард доллардан ортиқ активларга эга бўлган Berkshire Hathaway компаниясини бошқаради. У инвестиция қилишни "сабр ва ишонч санъати" деб таърифлайди.
Бозор етакчилари ва янги йўналишлар
Маълумотларга кўра, ўтган йили Visual Capitalist маълумотларига кўра, энг кўп инвестиция олган ва берган мамлакат АҚШ бўлган.
Мамлакат 388 миллиард доллар инвестиция олди, бошқа мамлакатлар иқтисодиётига эса 404 миллиард доллар инвестиция киритди. Кейинги ўринларда Япония, Хитой, Германия ва Нидерландия бор.
Саудия Арабистони ҳам инвестицияларни жалб қилиш бўйича етакчи ҳисобланади. 2023 йилда бу ерда 1 триллион долларлик Mirror Line лойиҳаси ишга туширилади.
120 квадрат километрлик лойиҳа доирасида чўлда ойнага ўхшаш, углеродсиз, тўлиқ қайта тикланадиган энергия шаҳри қурилади.
Кейинги йирик лойиҳалар қаторига Франциядаги ITER ядровий синтез реактори ва TEN-T Network - Европа транспорт инфратузилмасини ривожлантириш тармоғи киради.
Инвестиция соҳасида маълум бир назария мавжуд: капитал юқори даромад келтирадиган жойга оқиб ўтади. Бу жараён тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилиш орқали амалга оширилади. Бу ерда акциялар, облигациялар, марказий ва тижорат банклари, корпорациялар ва хусусий инвесторлар - асосий иштирокчилар.
Шу билан бирга, Qazaqstan Investment Corporation директорлар кенгаши аъзоси Марсия Фавале инвестициялар учун устувор йўналишларни таъкидлади. Унинг сўзларига кўра, йирик инвестициялар асосан "ақлли логистика"га йўналтирилади.
– Қайси соҳага инвестиция киритиш мумкин? Бу — бугунги кунда инвесторларнинг асосий саволи. Яқинда юз берган глобал беқарорлик, можаролар, транспортдаги узилишлар ва пандемия муҳим сабоқ берди. Таъминот тизимида барқарорлик зарур, — дейди Фавале.
Экспертнинг фикрича, соғлиқни сақлаш ва рақамли технологиялар энг жозибадор инвестиция соҳалари ҳисобланади.
– Бу соҳаларга инвестициялар ҳажми ортиб бормоқда. Биотехнологиялар фаол ривожланмоқда, чунки одамлар узоқроқ ва яхшироқ ҳаёт кечиришни хоҳлашади, — дейди у.
Марсия Фавале шунингдек, энергия тежаш ва сунъий интеллектнинг ролига ҳам тўхталди.
– Ақлли ишлаб чиқариш, энергия тежаш, қайта тикланадиган энергия, айниқса батарея тизимлари ва энергия сақлашга қизиқиш ортиб бормоқда. Сунъий интеллект ҳозир ҳамма жойда. Компьютернинг ўзида сунъий интеллект элементлари мавжуд. Шунинг учун рақамли инфратузилма иқтисодиётни диверсификация қилиш ва қимматли маҳсулотлар ишлаб чиқариш имконини беради, — дейди эксперт.
Шунингдек, у "ақлли туризм"ни истиқболли йўналиш деб атади.
– Инвестициялар учун муҳим соҳалардан бири бу — "ақлли туризм". Бу соҳа барқарор ривожланиш, маданият ва технологияларни бирлаштиришнинг идеал намунасидир. Бироқ, кўплаб мамлакатлар бу йўналишга сармоя киритмаяпти, — дейди эксперт.
Қозоғистон ҳам "яшил" технологияларга сармоя киритиши мумкин
Марсия Фаваленинг сўзларига кўра, ҳар қандай мамлакат аввало ўзининг афзалликларини аниқ кўрсата олиши керак.
– Инвестицияларни жалб қилиш учун сизга аниқ таклиф керак, яъни рақобатбардош устунлигингиз нима эканлигини кўрсатишингиз керак. Масалан, иқтисодиёти хомашёга боғлиқ бўлган мамлакатлар ҳар доим ҳам фақат минералларга таяниб бўлмаслигини, уларнинг захиралари чекланганлигини тушунишади. Саудия Арабистони ва Яқин Шарқдаги бошқа мамлакатларга қаранг, улар хомашё экспортини давом эттириб, қайта тикланадиган энергия манбалари ва "яшил" технологияларга катта миқдорда сармоя киритмоқдалар. Худди шундай тенденция Қозоғистонда ҳам кузатилиши мумкин, — дейди Фавале.
Экспертнинг фикрича, иқтисодиётни диверсификация қилиш нафақат мамлакатнинг инвестиция жозибадорлигини оширади, балки унинг халқаро имижини ҳам мустаҳкамлайди.
Шу билан бирга, Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаев бу йилги нутқида инвестицияларни жалб қилиш сиёсатига янгича ёндашув зарурлигини таъкидлади.
– Ҳозирги инвестицияларни жалб қилиш сиёсати муваффақиятли деб айта олмайман. Маблағларнинг аксарияти хомашё секторига йўналтирилмоқда. Умуман олганда, бу ёмон эмас, бизга бундай инвестициялар керак. Аммо ҳозир олдимизда турган вазифа бошқача. Бу қайта ишлаш секторига кўпроқ маблағ жалб қилишдир, — деди Давлат раҳбари.
Президент шунингдек, инвестиция сиёсатини аниқ мақсадлар билан боғлаш зарурлигини таъкидлади.
– Ҳукумат инвестиция сиёсатига бошқача ёндашувни қўллаши керак. Агар керак бўлса, юқори технологияларга инвестициялар учун рағбатлантиришни таъминлаш мумкин. Шунингдек, давлат инвестициялари ва хусусий бизнеснинг йирик ташаббусларига тенг эътибор қаратиш керак. Йирик инвесторлар билан бир қаторда, ўрта ва кичик инвесторлар билан яқиндан ҳамкорлик қилиш керак. Маблағлар қайси йўналишда, қандай мақсадда ва қанча миқдорда кераклигини аниқ билиш керак. "Инвестиция буюртмаси" ишлаб чиқариш эҳтиёжларига мувофиқ амалга оширилиши керак, — дейди Президент.
Мамлакатга жалб қилинган инвестициялар ҳажми - 400 миллиард доллар
Қозоғистон мустақилликка эришганидан бери жами 400 миллиард доллардан ортиқ тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб қилди. Сўнгги 10 йил ичида иқтисодиётга энг кўп сармоя киритган давлатлар: Нидерландия — 64,8 миллиард доллар, АҚШ — 31,1 миллиард доллар, Швейцария — 22,2 миллиард доллар, Россия — 17,3 миллиард доллар, Хитой — 13,7 миллиард доллар.
Илгари энг йирик лойиҳалар хомашё секторига жамланган эди. Булар Қашаған, Қарашиғанақ ва Тенгиз конлари. Бироқ, сўнгги йилларда мамлакатнинг иқтисодий сиёсати қайта ишлаш саноати, саноат ва технологик соҳаларга инвестицияларни жалб қилишга йўналтирилмоқда.
Бу ҳақда Ташқи ишлар вазирлиги Инвестиция қўмитаси раиси Ғабидолла Оспанқулов хабар берди.
– Ҳукумат бир нечта аниқ талабларни қўйди. Биринчидан, биз хомашё иқтисодиётидан қайта ишлаш ва товар ишлаб чиқариш иқтисодиётига ўтишимиз керак. Бу йўналишда аниқ, самарали лойиҳалар керак, — дейди қўмита раиси.
Спикер шунингдек, Ҳукумат томонидан қабул қилинган янги қарорга тўхталди.
– Ҳукумат қарорига мувофиқ, «Байтерек» инвестицияларни жалб қилувчи компанияга айланади. Холдинг таркибидаги ташкилотлар капиталлашув ҳажмини оширади, иқтисодиётда доимий иш ўринларини яратади ва маълум товарлар ишлаб чиқарадиган лойиҳаларни амалга оширади, — дейди у.
Шу билан бирга, қўмита раиси хорижий инвесторлар баъзи бюрократик ва инфратузилмавий қийинчиликларга дуч келаётганини яширмади.
– Биз кўпинча инвесторларнинг шикоятларини таҳлил қиламиз. Кўпгина ҳолларда, ҳокимликлар билан биргаликда ер участкаси танланса ва завод қуриш жараёни бошланса-да, инфратузилма тайёр эмас. Энергия, сув ва йўллар билан боғлиқ қийинчиликлар мавжуд. Бундай вазиятда ўз маблағлари билан келган инвестор учун вазият ёқимсиз бўлиб қолади, — дейди у.
Бироқ, бу муаммоларни ҳал қилиш учун инвестиция штаби ташкил этилди.
– Инвестиция марказининг самарали фаолияти туфайли 80 миллиард АҚШ доллари қийматидаги лойиҳалар яна ишга туширилди. Бу — аниқ натижа. Энди биз бу тажрибани янада такомиллаштиришимиз керак, - дейди Ғабидолла Оспанқулов.
Лойиҳаларнинг аксарияти қайта ишлаш соҳасига қаратилган
Қозоғистонда сўнгги йилларда инвестицияларнинг асосий қисми қайта ишлаш соҳасига йўналтирилди. Оспанқуловнинг сўзларига кўра, бу мамлакат иқтисодиётини диверсификация қилиш ва ўз ичидаги қиймат занжирини кенгайтиришга қаратилган сиёсат натижасидир.
– Сўнгги 4 йил ичида қайта ишлаш соҳасидаги кўрсаткич 16 фоиздан 26 фоизгача ошди. Масалан, машинасозлик соҳаси ташкил этилмоқда. Шимолий Қозоғистон вилоятида Германиянинг Glass компанияси қишлоқ хўжалиги техникасини ишлаб чиқаришни бошлади. Саран шаҳрида эса жамоат транспорти - автобуслар ва шиналар, маиший техника ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Жанубий Кореянинг KIA заводи тўлиқ циклда ишламоқда, – дейди у.
Оспанқуловнинг сўзларига кўра, ҳозирда устувор йўналишлардан бири қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлашдир.
– Масалан, йирик Хитой компаниялари буғдойни чуқур қайта ишлаш билан шуғулланишди. Улар фабрикалар қуришни бошладилар. Ушбу лойиҳалар амалга оширилганда, бизнинг буғдойимиз нафақат хомашё сифатида экспорт қилинади, балки ички бозорда қайта ишланади ва 200 дан ортиқ турдаги тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Худди шундай, Жамбил вилоятида келгуси йили фойдаланишга топшириладиган маккажўхори чуқур қайта ишлаш заводи қурилмоқда. Натижада 260 дан ортиқ турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Бундан ташқари, кўмирни чуқур қайта ишлаш лойиҳаси ҳам ишга туширилди. Кўмирдан полиэтилен каби маҳсулотлар ишлаб чиқариш режалаштирилган. Буларнинг барчаси қўшимча иқтисодий қиймат яратади ва янги иш ўринларини яратади, – дейди у.
Мамлакат танлашда инвесторлар биринчи навбатда логистика ва бозорга киришни баҳолайдилар. Шу нуқтаи назардан, Қозоғистоннинг географик жойлашуви муҳим афзаллик ҳисобланади.
– Логистика ҳар бир инвестор учун ҳал қилувчи рол ўйнайди. Қозоғистон Европа ва Осиёни боғлайдиган тўққизта йўналиш чорраҳасида жойлашган. Мамлакат орқали 13 та халқаро йўлак ўтади, улардан энг каттаси Транскаспий халқаро транспорт йўналиши.
Биз транспорт вақтини бир кунгача қисқартиришни режалаштирмоқдамиз. Бу бизга Осиё ва Европа бозорларига тез ва арзон нархларда кириш имконини беради. Марказий Осиёдаги географик жойлашувимиз ҳам ноёб: Европа, Осиё ва араб мамлакатларига самолётда 6 соат ичида етиб боришингиз мумкин. Темир йўл йўллари орқали эса Покистон, Ҳиндистон ва Шарқий Африка мамлакатлари билан савдо алоқаларини мустаҳкамлашимиз мумкин, — дейди Ғабидолла Оспанқулов.
Йирик келишувлар ва янги лойиҳалар
Қўмита раисининг сўзларига кўра, ҳар бир хорижий сафар давомида аниқ инвестиция лойиҳалари имзоланади.
– Масалан, Хитойга сафар давомида бир нечта йирик келишувлар имзоланди. АҚШ билан ҳамкорликда IТ соҳасини ривожлантириш ва дизель локомотивларини ишлаб чиқариш лойиҳаси амалга оширилмоқда. Ушбу ташаббусга тахминан 300 миллион доллар сармоя киритилди. Шунингдек, Американинг Pepsi компанияси Алматида янги завод қурмоқда. Ишлаб чиқариш йўлга қўйилгандан сўнг, маҳсулотларнинг бир қисми экспорт қилинади. Бундан ташқари, ноёб металларни ишлаб чиқариш ва уларни чуқур қайта ишлашда Америка технологияларидан фойдаланган ҳолда қўшма лойиҳалар ишга туширилди, — деди у.
Чуқур қайта ишлашда қайси мамлакат тажрибасига таянамиз?
Спикернинг сўзларига кўра, Қозоғистон ривожланиш йўналишини белгилашда Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларининг тажрибасига таянади.
– Эътибор берган бўлсангиз, дўкон жавонларидаги товарларнинг аксариятида Made in Vietnam, Made in Malaysia ёзувлари бор. Бу мамлакатлар ўз бозорларини трансмиллий компанияларга очиш ва ўз ҳудудларида брендли маҳсулотлар ишлаб чиқариш орқали иқтисодиётларини мустаҳкамладилар. Хитой ҳам худди шундай ривожланди, хорижий инвесторларни жалб қилди ва ишлаб чиқаришни ўз чегаралари ичида жойлаштирди. Ушбу тажриба асосида биз Big Four консалтинг компанияларидан таҳлил буюртма қилдик. Натижада, биз 8 та асосий товар позициясини аниқладик, - дейди Оспанқулов.
Унинг сўзларига кўра, ўтган йили учта йўналиш —буғдой, маккажўхори ва кўмирни чуқур қайта ишлаш соҳасида натижалар мавжуд.
— Биз учун асосий қизиқиш уйғотадиган мамлакатлар Жанубий Корея, Малайзия ва Вьетнамдир. Бу давлатлар махсус иқтисодий зоналарни самарали ривожлантирдилар ва шу билан ишлаб чиқаришни жонлантирдилар. Энди биз ушбу тажрибага асосланиб, махсус иқтисодий зоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш учун халқаро компанияларни жалб қилишга ҳаракат қилмоқдамиз, - дейди қўмита раиси.
Қозоғистон 2060 йилга бориб углеродсиз иқтисодиётга ўтади
"Тоза энергия" ва "углеродсиз келажак" ғояси нафақат экологик, балки дунёда иқтисодий тенденцияга айланди.
Халқаро қайта тикланадиган энергия агентлиги маълумотларига кўра, ўтган йили муқобил энергия манбаларини ишлаб чиқариш харажатлари нефть ва газга қараганда арзонроқ бўлган. Масалан, Германияда қуёш панелларини ўрнатган уй хўжаликлари йиллик электр энергияси харажатларини 25-30% га камайтирдилар.
Бундай лойиҳалар инвесторлар учун ҳам фойдалидир. Қайта тикланадиган энергия манбалари дастлаб катта маблағ талаб қилгани учун, узоқ муддатда улар энергия ишлаб чиқариш харажатларини 70-90% га камайтириши мумкин.
Қозоғистон ҳам бу тенденциядан холи эмас. Мамлакат 2060 йилга бориб углеродсиз иқтисодиётга ўтишни мақсад қилган ва бу мақсадда 610 миллиард доллар инвестиция жалб қилишни режалаштирмоқда. Қозоғистонда яшил технологиялар йўналиши бўйича аниқ лойиҳалар амалга оширилмоқда.
Улардан бири — Хитойнинг Chengdu Sepmem Energy Co. Ltd компаниясининг инвестиция ташаббуси.
– Бу — бизнинг хориждаги биринчи лойиҳамиз. Шинжон провинцияси Қозоғистонга яқин, иқлим ва географик шароитлари ўхшаш. Шунинг учун биз заводни шу ерда қуришга қарор қилдик. Биз Қозоғистон экологиясини яхшилашга ҳисса қўшамиз. Илгари ишлатилган керосин ва дизель ўрнига суюлтирилган газдан фойдаланиш экологик ва иқтисодий жиҳатдан фойдалидир. Бу арзон ва қишда музламайди. Биринчи босқичда биз 300 миллион юань сармоя киритамиз. Бешта ҳудудда бешта завод қуриш режалаштирилган. Ҳар бир завод йилига 60-100 минг тонна маҳсулот ишлаб чиқаради, - дейди Chengdu Sepmem Energy Co. Ltd компанияси президенти СНХ Чжан Цзинтао.
Chengdu Sepmem Energy аллақачон Улитау вилояти билан меморандум имзолаган. Шунингдек, у Жамбил, Қостанай, Жетису вилоятлари ва Ақтау шаҳри билан музокаралар олиб бормоқда.
Яшил иқтисодиёт соҳасидаги яна бир муҳим йўналиш - бу саноат ва техноген чиқиндиларни қайта ишлаш. Эроннинг Fakoor Sanat Tehran Engineering Co. компанияси бу йўналишда Қозоғистонга сармоя киритади.
Инвестициялар тахминан 150 миллион долларни ташкил этади. Компания бош директори Муҳаммад Ваҳид Шайхзода Нажжарнинг сўзларига кўра, лойиҳа мамлакатдаги карбонат ангидрид миқдорини камайтириш имконини беради.
— Қозоғистон — Эрон учун ишончли ҳамкор. Мамлакатда катта миқдордаги саноат ва техноген чиқиндилар мавжуд. Биз ушбу чиқиндиларни қайта ишлаш орқали экологик ва иқтисодий самарадорликка эришмоқчимиз.
Темир ва мис чиқиндиларини қайта ишлаш СО₂ чиқиндиларини камайтиради ва хомашёни самарали қайта ишлайди. Бу халқаро амалиётга мос келадиган яшил ишлаб чиқариш моделидир, — дейди Fakoor Sanat Tehran Engineering Co. бош директори Муҳаммад Ваҳид Шайхзадеҳ Нажжар.
Компания «Кармет» корхонаси билан темир парчаларини қайта ишлаш бўйича дастлабки келишувга эришди. Мис парчаларини қайта ишлаш лойиҳаси «Қазақмис» компанияси билан биргаликда амалга оширилади.
Қозоғистоннинг инвестиция йўналиши жаҳон диққат марказида
Президент Қасим-Жомарт Тоқаевнинг АҚШга ташрифи ва C5+1 форматидаги учрашув бунинг исботидир. Бу форматдаги мулоқот иккинчи марта ўтказилмоқда.
АҚШ томони Марказий Осиёни, жумладан, Қозоғистонни Хитой ва Россияга қарамликни камайтириши мумкин бўлган ноёб ер металлари ва аккумулятор материалларига бой минтақа сифатида кўради.
Қозоғистон, ўз навбатида, инвесторлардан нафақат хомашё қазиб олиш, балки уларни қайта ишлаш ва тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўналишини давом эттиришни талаб қилади. Бу мамлакат инвестиция сиёсатида янги босқичдир.
Халқаро экспертлар ҳам Қозоғистоннинг салоҳиятини юқори баҳолайдилар. The Diplomat нашрининг ёзишича, минтақадаги энг катта имкониятлар айнан Қозоғистонда тўпланган.
– Мен Қозоғистоннинг ривожланиши ва иқтисодий ўсишини фаол қўллаб-қувватлаб келмоқдаман. Ишонаманки, кейинги йигирма йил ичида Қозоғистон дунёдаги энг динамик ва жозибадор инвестиция йўналишларидан бирига айланади, — дейди инвестиция бўйича эксперт Марсия Фавале.
Эслатиб ўтамиз, Қозоғистонда хорижий инвестициялар ҳисобидан энергия сақлайдиган объектлар қурилади.
