Геосиёсий воқеалар Марказий Осиё давлатларини умумий қарашни шакллантиришга ундамоқда – Жанибек Аринов
ASTANА. Кazinform — Марказий Осиё деб аталган 4 миллион квадрат метр ҳудудда бир-бирига жуда ўхшаш, тарихи ва маданияти азалдан бир-бирига боғланган, аммо иқтисодиёти ва сиёсати мустақил 5 та давлат мавжуд. Бештаси ҳам океандан узоқда жойлашган, шунинг учун улар транзитга боғлиқ.
Иқтисодий нуқтаи назардан минтақа давлатлари хомашёга қарамликдан қутулиб, диверсификация қилишга ҳаракат қилмоқда. Шу ўринда Афғонистондаги беқарорлик, сув ресурслари учун рақобат ва иқлим ўзгариши ҳам умумий таҳдидлар эканини унутмаслик керак. Марказий Осиё геосиёсати бўйича тадқиқот олиб борган олим, Назарбоев университети профессори Жанибек Аринов Jibek Joly телеканалининг «Жаһан жайы»(Жаҳон уйи) кўрсатувида шу мавзулар ҳақида гапирди.
– Ҳозир Марказий Осиёдаги геосиёсий кучлар мувозанати қандай ўзгармоқда?
– Сўнгги 3-4 йил ичида биз Марказий Осиёда катта геосиёсий ўзгаришлар рўй бераётганини кўрдик. Бунинг сабабларидан бири - Россия ва Украина ўртасидаги муносабатларнинг кескинлашиши, уруш эҳтимоли. Яна бир сабаб - АҚШ ва Хитой ўртасидаги зиддиятнинг кучайиши. Қолаверса, Яқин Шарқда ҳам ўзгаришлар бор.
Бу сабабларнинг барчаси Марказий Осиёга билвосита, баъзан бевосита таъсир кўрсатади. Улар Марказий Осиё давлатларини ташқи сиёсатини ана шу ўзгаришларга мослаштиришга, ечим топишга, умумий қарашни шакллантиришга мажбур қилмоқдалар. Бунинг натижасида сўнгги бир неча йил ичида Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик ўсиб бораётганига гувоҳ бўлдик. Агар шундай давом этса, келажакда ижобий ўзгаришлар бўлиши мумкин.
– Россия, Хитой ва Ғарб давлатларининг манфаатлари Марказий Осиё манфаатлари билан қандай кесишади ёки улар қай тарзда тўқнаш келади?
– Барча давлатлар, хоҳ Россия, хоҳ Хитой, хоҳ Ғарб давлатлари бўлсин, Марказий Осиё билан муайян муносабатларга эга. Масалан, Россиянинг Евроосиё давлатлари билан узоқ йиллик муносабатлари турли соҳаларда чуқур ривожланган. Аммо яқинда биз баъзи қийинчиликларни сездик.
Агар Хитойни оладиган бўлсак, бу мамлакат сўнгги 15-20 йил ичида йирик инфратузилмага сармоя киритаётган асосий ўйинчилардан бирига айланди. Бундан ташқари, саноатлаштириш соҳасига Хитойдан кўплаб сармоя киритилмоқда. Хитой биз учун таълим соҳасидаги ҳамкорлигимизни чуқурлаштирадиган ўйинчига айланди.
Европа Иттифоқининг ўз манфаатлари бор. Биз Европа Иттифоқига жуда кўп нефть жўнатамиз ва сўнгги 4-5 йил ичида Европа транспорт коридорларига сармоя кирита бошлади. Унинг ўзига хос устуворликлари ва қийинчиликлари бор. Ҳаммасининг ўзига хос қизиқишлари мавжуд. Бироқ улар Марказий Осиёнинг ривожланишини, барқарор бўлишини, хавфли ҳудудга айланмаслигини, аксинча, Евроосиё қитъасининг турли қисмларини боғловчи хабга айланишини, бу ҳамкорликни янада чуқурлаштиришни истайди.
– Марказий Осиёнинг ички иқтисодий алоқалари қандай ривожланмоқда?
– Марказий Осиё давлатлари кўп йиллар давомида дунёнинг энг кам боғланган минтақаларидан бири бўлиб, бир-бири билан савдо ёки транспорт алоқалари жуда кам. Аммо сўнгги 10 йил ичида бу аста-секин ўзгариб борди. Бу ўзгаришларнинг асосий кучи 2016 йилда Ўзбекистонда президент ҳокимиятининг ўзгаришидир.Янги Президент Ш. Мирзиёев Ўзбекистон ташқи сиёсатини бутунлай ўзгартириб, очиқ ташқи сиёсатга ўтди ва асосий эътиборни қўшни давлатлар билан муносабатларни мустаҳкамлашга қаратди.
Охирги 4-5 йил ичида савдо алоқалари ривожлана бошлади, божхона расмийлаштируви анча осонлашди. Масалан, бундан 10-15 йил аввал Ўзбекистон билан Тожикистон ўртасида умуман божхона йўқ эди. Шунинг учун сўнгги йилларда ривожланиш суръати жуда ижобий бўлди. Шу йилнинг май ойида Ўзбекистон, Тожикистон ва Қирғизистон президентлари томонидан чегара масалалари тўлиқ ҳал қилинган шартнома имзолангани энг катта ютуқ бўлди. Бу — катта ғалаба. Чунки аввал барча асосий кескинликлар айнан шу чегара масаласида эди. Аммо ҳали ҳам баъзи муаммолар мавжуд.
– Марказий Осиёдаги долзарб масалалардан бири бу сув тақсимланишидир. Сизнингча, сув муаммосини ҳал қилиш истиқболлари қандай?
— Келажакда сув муаммоси жуда мураккаб бўлади. Мен сув мутахассиси эмасман. Аммо Тожикистон ва Қирғизистонда сув кўп бўлса-да, қолган 3 та давлат – Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон ўша икки давлатнинг сувига боғлиқ. Биз эса ҳар йили сув танқислигини кузатамиз.
Биринчи омил — табиий омиллар, иқлим ўзгариши, сув сатҳининг камайиши, Тожикистондаги музликларнинг тез эриши. Барча давлатлар ўз иқтисодлари учун кўпроқ сув ишлатишга ҳаракат қилмоқда. Саноатлаштириш сувга муҳтож, қишлоқ хўжалиги сувга муҳтож, шаҳарлар ўсиб бормоқда, улар ҳам сувга муҳтож. Шу боис, келажакда сув танқислиги муаммоси янада оғирлашади, деган прогноз мавжуд.
Айрим олимларнинг фикрича, Марказий Осиёда сув етарли. Лекин ўша сувдан тўғри фойдаланишга кўпроқ эътибор қаратишимиз керак. Чунки биз кўп сув йўқотамиз, барча суғориш тизимлари эски совет тизимларида, сувнинг кўп қисми тупроққа сингиб кетади, кундалик ҳаётда ва бизнесда сув сарфи жуда юқори. Хулоса шуки, бу муаммоларни ҳал қилиш керак.
– Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” ташаббуси Марказий Осиё мамлакатларига қандай фойда келтиради?
– “Бир макон, бир йўл” — жуда катта лойиҳа. Хитой амалга ошираётган ҳар қандай лойиҳани унга киритишга ҳаракат қилмоқда. Бунинг Марказий Осиё мамлакатлари учун жуда кўп фойдаси бор. Лекин Марказий Осиё давлатларининг иқтисодлари нисбатан кичик, уларнинг аксарияти ривожланаётган давлатлардир. Улар жуда катта ҳудудни эгаллайди. Шунинг учун ҳам Марказий Осиё мамлакатларида транспорт коридорини қуриш катта маблағ талаб қилади. Бу маблағларни қаердан оламиз? Биз уларни хорижий инвесторлардан оламиз. Хитой ана шундай инвесторлардан биридир.
Марказий Осиё фақат Хитой билан ишламайди, Европа Иттифоқи ҳам бор, бундан ташқари Жаҳон банки ҳам бор. Биз уларнинг маблағларини жалб қилишга ҳаракат қилмоқдамиз. Шунинг учун Хитой биз учун жуда муҳим сармоя манбаи ҳисобланади. Агар динамикага қарайдиган бўлсак, Хитой ҳам ишлаб чиқариш соҳасига катта маблағ ажратмоқда. Буларнинг барчаси яхши самара бераётгани Марказий Осиё мамлакатлари учун жуда муҳим.
Баъзи лойиҳалар бўйича Хитойга нисбатан танқидлар мавжуд. Хитой кредитлар кўринишида катта миқдорда сармоя киритади. Кейин ҳукумат уни 15-20 йил ичида қайтариши керак. Шунинг учун ҳам баъзи мамлакатлар Хитойдан жуда катта қарзга эга. Масалан, Қирғизистоннинг Хитой олдидаги қарзи ялпи ички маҳсулотнинг 40 фоизини ташкил қилади. Тожикистонда ҳам худди шундай. Албатта, бу хавфни ҳисобга олиш керак.
Хитой ҳақида айтилган яна бир нарса - экологик стандартларга риоя қилмаслик. Қишлоқ хўжалигидами ёки инфратузилма заводларини қуришдами, баъзида у жойлашган ҳудудда ифлосланиш даражаси жуда юқори. Қозоғистон ҳукуматининг мақсади сармоя жалб қилиш, лекин унинг вазифаси барча рискларни таҳлил қилиш ва уларни тартибга солишга ҳаракат қилишдир. Атроф-муҳит стандартлари одамлар учун жуда муҳимдир.
– Қозоғистоннинг дипломатиядаги ролини қандай баҳолайсиз?
– Баъзида мамлакатимизнинг дипломатик позицияси ва кўп векторли сиёсати танқид қилинади. Аниқроқ позиция талаб қилаётганлар ҳам бор. Мен бундай танқидларга қўшилмайман. Чунки Қозоғистоннинг геосиёсий жойлашуви жуда қийин, баҳсли ҳудуд. Қитъада бошқа давлатлар ҳам бор, бошқа мамлакатларнинг манфаатлари ва сармоялари бор. Менимча, аксарият ҳолларда геосиёсий минтақада бетараф позицияни эгаллаган маъқул.
Қозоғистон ҳам Туркия каби ҳар қандай масалада ўз фикрини билдирса, геосиёсий нуқтаи назардан бизга қандайдир қийинчиликлар туғдириши мумкин. Биз Ўзбекистон эмасмиз. Масалан, Ўзбекистоннинг Хитой ёки Россия билан чегараси йўқ.
- Суҳбатингиз учун раҳмат!
