Бугун — Мустақиллик тикланган кун
ASTANА. Кazinform – Бугун Қозоғистон Мустақиллиги тикланганига 34 йил тўлди. Бу тарихий давр Қозоқ хонлиги мустақил давлат бўлган даврдан бошланган ва XX асрда мустақилликка уринишлар орқали давом этган узоқ тарихий йўлнинг қонуний давомидир. Бугунги материалда биз мамлакат мустақиллиги шу вақт ичида қанчалик даражада мустаҳкамлангани ҳақидаги саволга жавоб қидирамиз.
Сиёсий мустақиллик
Дарҳол айтиш керакки, замонавий халқаро тизимда мутлақо сиёсий жиҳатдан мустақил давлат йўқ. Ҳатто Европа Иттифоқи ва НАТОга аъзо давлатлар ҳам ўзларининг сиёсий ҳаракатларининг бир қисмини ихтиёрий равишда қабул қилинган мажбуриятлар орқали чеклайдилар. Бошқача қилиб айтганда, сиёсий мустақиллик тушунчаси унинг мавжудлиги ёки йўқлиги билан эмас, балки ҳаракат доирасининг кенглиги билан ўлчанади. Давлат қанчалик кучли ва унинг қадриятлари қанчалик демократик бўлса, сиёсий ҳаракат доираси шунчалик кенг бўлади. Сиёсий ҳаракатларнинг кенглигига мамлакатнинг харитадаги жойлашуви ҳам таъсир қилади. Иқтисодиётнинг хилма-хиллиги ва хавфсизлик архитектураси ҳам сиёсий мустақилликка таъсир қилади.
Ушбу мезонларга кўра, Қозоғистоннинг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзолиги, ўз Конституцияси, сайланган Президенти ва Парламенти ҳамда ўз Ҳукуматини тузиш қобилияти сиёсий мустақилликни белгиловчи қонуний омиллар ҳисобланади.
Қозоғистон кўп векторли ташқи сиёсат юритиши расмий фактдир. Бу, шунингдек, унинг ташқи геосиёсий мувозанатга боғлиқ мамлакат эканлигини кўрсатади. Бироқ, бу заифлик эмас, балки география ва тарихда шаклланган минтақавий тузилманинг натижасидир. Украина масаласи Қозоғистоннинг кўп векторли сиёсати қанчалик мослашувчан эканлигини кўрсатди. Қозоғистон ва Россия ўртасидаги чегаранинг умумий узунлиги 7500 километрдан ортиқ. Ғарб мамлакатлари Москвага қарши санкциялар эълон қилганида ва Астана уларга тўлиқ қўшилмай, ўз йўлини танлаши, биринчи навбатда, шу омил билан боғлиқ. Бироқ, Қозоғистон расман Россияга қарши санкцияларни четлаб ўтиш марказига айланмаслигини билдирди. Санкциялар муаллифлари Россия ҳам Қозоғистоннинг позициясига шу нуқтаи назардан қарайди. Қозоғистон Донбасс ва Луганскни расман мустақил деб тан олмади. Аммо уларни квази-давлат субъектлари деб ҳисоблади ва Россия билан дипломатик муносабатларни узмаслик сиёсатини олиб борди.
Ҳуқуқий мустақиллик
Қозоғистонда Конституция энг юқори ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Барча қонунлар, аввало, Конституция нормаларига зид бўлмаслиги керак. Халқаро шартномалар мамлакатда тан олиниши учун Парламент томонидан ратификация қилиниши керак. Бу мамлакатнинг ҳуқуқий мустақиллиги ҳужжатда таъминланганлигини кўрсатади.
Бироқ, ҳуқуқий мустақиллик баъзан халқаро мажбуриятлар билан чекланади. Масалан, 2015 йилда ЕОИИга қўшилгандан сўнг, Астананинг айрим иқтисодий ва божхона қарорларини мустақил равишда қабул қилиш имконияти чекланган эди. Хорижий инвестицияларни ҳимоя қилиш бўйича халқаро шартномалар Қозоғистонни баъзи қонунчилик тузатишларини киритишга мажбур қилди. Масалан, 2016–2018 йилларда айрим энергетика лойиҳаларида хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун миллий қонунчиликка тузатишлар киритилди.
Охир-оқибат, Қозоғистон BIT (Икки томонлама инвестиция шартномалари), WTO (Жаҳон савдо ташкилоти), ICSID (Инвестиция низолари бўйича халқаро марказ) қарорлари ва IFRS (Халқаро молиявий ҳисобот стандартлари), Basel (Базель банк стандартлари), ISO (Халқаро стандартлаштириш ташкилоти) каби халқаро стандартлар талабларига жавоб беради.
Иқтисодий мустақиллик
Қозоғистон иқтисодиёти ташқи бозорлар ва хомашё экспортига жуда боғлиқ. Статистикага кўра, мамлакат экспортида нефть ва нефть маҳсулотларининг улуши тахминан 52-54% ни ташкил қилади. Бу шуни англатадики, углеводород хомашёси экспортдан тушадиган даромаднинг ярмидан кўпини таъминлайди. Мис, уран ва темир каби металлар ҳам асосий экспорт товарлари ҳисобланади.
Ушбу асосий экспорт товарларини истеъмол қилувчи бозорлар сони чекланган - Италия (18-23%), Хитой (18-19%) ва Россия (10-12%) каби давлатлар мавжуд. Савдонинг тор концентрацияси иқтисодиётни хомашё нархлари ва ташқи талабга жуда сезгир қилади.
Молиявий мустақиллик
Қозоғистон миллий валютага эга. Миллий банк фаолият юритади, у пул-кредит сиёсатини олиб боради ва макроиқтисодий тенденцияларнинг мамлакат ҳаётига таъсирини тартибга солади. Бюджет Ҳукумат томонидан ишлаб чиқилади ва Парламент томонидан тасдиқланади. Шу маънода, расмий бюджет мустақиллиги мавжуд. Миллий жамғарма ҳали ҳам ривожланишнинг ҳаракатлантирувчи кучи эмас, балки барқарорлаштириш воситаси бўлиб хизмат қилади.
Ҳарбий мустақиллик
Қозоғистон ўзининг Қуролли Кучларига эга, Ҳарбий Доктринани қабул қилган. Бироқ, мамлакатнинг ҳарбий мустақиллигини тўлиқ деб аташ мумкин эмас. 2025 йилда Қозоғистон Global Firepower рейтингига киритилган 145 мамлакат орасида 57-ўринни эгаллаган. Бироқ, соҳага ажратилган харажатлар ялпи ички маҳсулотнинг тахминан 0,5% ни ташкил қилади. Бу унчалик кўп эмас. Масалан, АҚШда бу кўрсаткич тахминан 3,5%, Россияда 4% (2021–2022), Хитойда ўртача 1,6% ни ташкил қилади.
1992 йилгача Қозоғистон СССР таркибида бўлган ҳолда, ҳали Қуролли Кучларининг техник базасини мустақил равишда ривожлантирмаган эди. У Россия, Хитой, Исроил ва Туркиядан олади.
Ҳудудий мустақиллик
Қозоғистон чегаралари халқаро миқёсда тан олинган. Ҳудудий низолар йўқ. Буни Қозоғистон суверенитетининг энг кучли устуни деб айтиш мумкин.
Қозоғистон ва Россия ўртасидаги чегара 7591 километрга чўзилган ва дунёдаги энг узун чегара ҳисобланади. Ушбу чегарани делимитация қилиш (келишув асосида белгилаш) 2005 йилда тўлиқ якунланди. Демаркация (чегара ўрнатиш ва чизиқлар чизиш) ҳали ҳам босқичма-босқич амалга оширилмоқда. Шунга қарамай, ҳудудий низолар йўқ, чегара халқаро шартномалар билан тўлиқ тан олинган.
Хитой билан чегаранинг узунлиги 1784 километрни ташкил этади. Делимитация ҳам, демаркация ҳам 2002-2005 йилларда тўлиқ якунланди. Илгари баҳсли бўлган участкалар бўйича якуний келишув имзоланди.
Қирғизистон билан чегаранинг узунлиги 1212 километрни ташкил этади. Делимитация якунланди, демаркация асосан якунланди. Фақат кичик техник участкалар қолди. Бу борада сиёсий ёки ҳудудий низолар йўқ.
Ўзбекистон билан 2330 километрлик чегара 2017 йилдан кейин тўлиқ белгиланди ва демаркация деярли якунланди. Собиқ анклавлар масалалари ҳам ҳал қилинди.
Туркманистон билан қуруқлик чегараси 426 километрга чўзилади ва келишув билан тўлиқ тартибга солинади. Каспий денгизи билан чегарадош давлатлар — Россия, Озарбайжон, Эрон ва Туркманистон ўртасидаги сув чегараси тўлиқ делимитация қилинди деб айтишга ҳали эрта. 2018 йилда Ақтауда имзоланган Каспий денгизининг ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги конвенция давлатлар ўртасидаги ҳуқуқий асосни ўрнатди ва иқтисодий зоналар ва сувдан фойдаланиш қоидаларини белгилаб берди. Бироқ, денгиз тубидаги ҳақиқий чегарани делимитация қилиш ҳали ҳам босқичма-босқич амалга оширилмоқда.
Ахборот ва рақамли мустақиллик
Мамлакатда ҳар куни ишлатиладиган Google (қидирув, YouTube, Android), Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp), Microsoft (Windows, Office), Apple (iOS, iCloud), Telegram каби асосий рақамли платформаларнинг барчаси Қозоғистон юрисдикциясидан ташқаридаги компанияларга тегишли. Миллий маълумотлар марказлари мавжудлигига қарамай, хорижий платформаларда тўпланган фойдаланувчи маълумотларининг аксарияти чет элдаги серверларда қайта ишланади. Қозоғистон уларнинг алгоритмлари ва маълумотлардан фойдаланиш сиёсатига таъсир қила олмайди. Хавфларни бартараф этиш учун давлат "Рақамли Қозоғистон", маълумотларни маҳаллийлаштириш ва киберхавфсизлик концепцияларини қабул қилди. Бу йил ўрнатилган «Alem.Cloud» суперкомпьютери мамлакатни ахборот-рақамли жиҳатдан тўлиқ мустақил қилмаган бўлса-да, бир йўналишда хавфларни камайтирди.
Маданий ва гуманитар мустақиллик
Қозоғистоннинг маданий ва гуманитар мустақиллиги Конституцияда мустаҳкамланган. Конституциянинг 7-моддаси 1-бандига мувофиқ, давлат тили қозоқ тилидир. Шу модданинг 2-бандида эса рус тили давлат ташкилотлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларида расман қозоқ тили билан тенг асосда қўлланилиши айтилган. Ҳужжатда тил сиёсати Конституция даражасида суверен давлатнинг ички ваколати сифатида аниқ белгиланган.
