Болгария Қозоғистон билан ҳамкорлик қилишдан манфаатдор – Румен Радев
ASTANA. Kazinform – Болгария президенти Румен Радев Kazinform агентлигига берган эксклюзив интервьюсида “Ўрта йўлак”нинг стратегик ташаббуслари, Қозоғистон ва Болгариянинг келажак истиқболлари, Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорлик йўналишлари ҳақида гапирди.
– Яқинда Болгария Вазирлар Кенгаши Транскаспий халқаро транспорт йўналишини ривожлантириш доирасида Қозоғистон ва Болгария ўртасида ўзаро англашув меморандуми лойиҳасини маъқуллади. Шу нуқтаи назардан мамлакатларимиз ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш истиқболларини қандай баҳолайсиз?
– Расмий равишда Транскаспий халқаро транспорт йўналиши деб аталадиган Ўрта йўлак яқин келажакда Болгария ва Қозоғистон ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш учун салмоқли салоҳиятга эга. Европа ва Хитойни Қозоғистон, Кавказ ва Болқон орқали боғловчи мультимодаль савдо йўли сифатида у глобал геосиёсий манзара контекстида тобора муҳим аҳамият касб этмоқда.
Украинадаги уруш ва унга ҳамроҳ бўлган санкциялар режими натижасида Хитойдан Россия орқали Европага анъанавий йўналиш бўлган Шимолий коридорнинг аҳамияти пасайгач, халқаро юк ташишлар тобора ўзини муқобил Ўрта йўлак томон йўналтирмоқда. 2024 йилда мазкур йўналиш бўйича юк ташиш ҳажми 4,5 миллион тоннага етди, бу ўтган йилга нисбатан қарийб 65 фоизга ва 2021 йилдаги кўрсаткичдан (586 минг тонна) бир неча баробар кўпдир.
Болгария ва Туркия ўртасидаги мавжуд қуруқлик йўллари, шунингдек, Болгариянинг Варна ва Бургас портларини Грузиянинг Поти порти билан боғлайдиган Қора денгиз орқали денгиз алоқаси туфайли Болгария ва Қозоғистон ўртасидаги транспорт алоқаси Ўрта йўлакдан фойдаланиш ва уни Болқонда кенгайтириш орқали ташиш ҳажмини кенгайтириш ва ошириш учун муҳим салоҳиятга эга.
Шу нуқтаи назардан, Ўрта йўлак Болгария Республикаси ва Қозоғистон Республикаси ўртасидаги истиқболли ҳамкорликни ривожлантиришга ҳисса қўшадиган асосий стратегик ташаббусдир. Шунингдек, уни Болгария орқали ўтувчи, Шимолий Македония, Албания ва Италияни боғлайдиган ва Адриатик ва Қора денгизлар ўртасидаги алоқани таъминлашда муҳим рол ўйнайдиган Транс-Европа транспорт йўлаги VIII нинг мантиқий давоми сифатида ҳам кўриш мумкин.
Ўрта йўлак, биринчи навбатда, мавжуд темир йўл ва порт инфратузилмасига асосланади, аммо уни тўлиқ амалга ошириш учун кейинги сармоя ва ривожланиш талаб этилади. Йўналиш бўйлаб жойлашган давлатлар уни Шимолий ва Жанубий йўлакларга муносиб муқобил сифатида жойлаштириш учун фаол қадамлар қўймоқда. Бу чора-тадбирлар порт, темир йўл ва автомобиль инфратузилмасини модернизация қилиш ва кенгайтиришни ўз ичига олади.
Албатта, “Ўрта коридор”нинг аҳамияти ортиб бораётгани унинг ривожланиши ва фаолият юритишида муҳим ўрин тутадиган иқтисодий ҳамкорликни янада чуқурлаштиришга, мамлакатларимиз ўртасидаги савдо алоқаларини кенгайтиришга олиб келади. Қолаверса, ушбу йўналиш нафақат транспорт йўлаги, балки янада юксалиш учун улкан салоҳиятга эга энергетик ва рақамли коридор эканлигини ҳам англаш зарур. Исталган натижаларга эришиш учун мавжуд воситалардан тўлиқ фойдаланиш ва нафақат давлат органлари даражасида, балки ишбилармон доираларда ҳам барча манфаатдор томонларнинг жалб этилишини таъминлаш зарур. Қозоғистонга ташрифим давомида менга транспорт, логистика, энергетика ва ахборот технологиялари соҳаларида фаолият юритаётган етакчи ва муваффақиятли Болгария компаниялари раҳбарларидан иборат вакиллик ишбилармон делегацияси ҳамроҳлик қилмоқда.
Ташриф доирасида Астана шаҳрида Болгария ва Қозоғистон компаниялари ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар ва ишбилармонлик алоқаларини ўрнатиш учун платформага айланадиган бизнес-форум бўлиб ўтади. Мазкур тадбир Ўрта коридорни янада тарғиб қилиш ва мамлакатларимиз ўртасидаги иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлашга хизмат қилади.
– Марказий Осиё халқаро майдонга ягона минтақа сифатида тобора кучайиб бормоқда. Болгария нафақат Қозоғистон, балки бутун Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорликни кенгайтиришдан қай даражада манфаатдор?
– Марказий Осиё мамлакатлари сўнгги йилларда минтақа учун жиддий иқтисодий ва ижтимоий оқибатларга олиб келган экологик муаммолар ва иқлим ўзгариши бўйича ҳамкорликни бошлагани қувонарлидир.
Сув таъминоти муаммоси энг кескин муаммолардан бири бўлиб қолмоқда ва бутун минтақага таъсир қилади. Дунёнинг бошқа кўплаб минтақаларида бўлгани каби Марказий Осиё давлатлари ҳам ҳамкорлик орқалигина реал натижаларга эришиш мумкинлигини англаб етди.
Сув шаҳар ҳаётида, қишлоқ хўжалигида ва энергетикада асосий рол ўйнайди. Шу билан бирга, сўнгги йиллардаги кучли ёғингарчилик ҳалокатли оқибатларга олиб келди: катта тошқинлар, жумладан, қишлоқ хўжалигига катта зарар етказди. Ушбу иқлим аномалияларининг оқибатларини биргаликда бартараф этиш ва уларнинг олдини олиш бўйича саъй-ҳаракатларни бирлаштириш Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида геосиёсий масалалар, иқтисодий ва бизнес лойиҳалар, таълим дастурлари ва бошқа соҳаларда яқин ҳамкорликни ривожлантириш учун мустаҳкам асос бўлди.
Ўрта йўлакнинг шиддат билан ортиб бораётган геосиёсий аҳамияти, аввал айтиб ўтилганидек, саъй-ҳаракатларни бирлаштиришга хизмат қилувчи яна бир муҳим омилдир. Тегишли транспорт-логистика инфратузилмасини кенгайтириш ва модернизация қилиш барча иштирокчи мамлакатлар манфаатларига жавоб беради ва бундай ҳамкорликнинг афзалликлари аллақачон яққол кўриниб турибди. Қайд этилганидек, Болгария Ўрта йўлак орқали алоқаларни кенгайтириш мақсадида Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорлик қилишдан манфаатдор. Ушбу истиқболли глобал йўналиш катта ҳажмдаги юкларни ташиш учун юқори салоҳиятга эга.
Ҳамкорликнинг яна бир муҳим йўналиши – энергетика. Биз Озарбайжон ва бошқа Кавказ давлатларидан яшил электр энергиясини Қора денгиз орқали Шарқий ва Марказий Европа давлатларига узатиш лойиҳасини аллақачон бошлаганмиз. Худди шундай лойиҳа Болгариянинг Марказий Осиё билан ҳамкорлигини чуқурлаштириш учун истиқболли йўналиш бўлиши мумкин.
Яна бир муҳим йўналиш – таълим ва меҳнат ресурслари соҳасидаги ҳамкорликдир. Бу, айниқса, аҳолиси қариб бораётган Европадаги демографик вазиятни ҳисобга олган ҳолда, Марказий Осиё мамлакатларида эса Европа Иттифоқи мамлакатларида ўқиш ва иш топишга қизиқувчи ёш, бақувват авлод мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда долзарбдир. Биз Ўзбекистон билан бу соҳаларда ҳамкорликни бошлаганмиз.
– Сизнингча, кичик ва ўрта давлатлар глобал стратегик барқарорликни таъминлаш ва ташқи сиёсатни диверсификация қилишда қандай рол ўйнаши керак?
– Бу жуда мураккаб масала ва оддий жавоблар бўлиши мумкин эмас. Шунга қарамай, ҳозирги геосиёсий вазият кичик ва ўрта мамлакатларнинг вужудга келаётган янги халқаро тузумда ўз ўрнини эгаллаши, муҳим мувозанатлаштирувчи омил бўлиб, ташқи сиёсатга ранг-барангликни жорий этиши учун янада қулай шарт-шароит яратаётган кўринади.
Икки жаҳон қудрати ўртасидаги қарама-қаршилик даврида бундай давлатлар фақат истисно ҳолларда ҳукмрон томоннинг сиёсатига эргашмасликлари мумкин эди.
Шаклланиш ва кўп қутблиликка ўтиш жараёнида бўлган замонавий дунё тизими кичик ва ўрта мамлакатларга ташқи сиёсат масалаларида мослашувчанлик ва мустақилликни намоён этиш учун кўпроқ имкониятлар беради. Уларга мустақил равишда ҳам, минтақавий ҳамкорлик доирасида ҳам ўз позициялари ва манфаатларини эълон қилиш имконияти берилади, бу эса йирик давлатларнинг манфаатларига мутлақо тўғри келмайди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тамойиллари ва халқаро ҳуқуқ нормаларига содиқлик бундай давлатларга ҳам маънавий ҳуқуқ, ҳам сиёсий ҳимоя беради, бу уларга келишмовчиликларни келтириб чиқаришга ва ҳеч бўлмаганда сиёсий шаклда қоидаларга асосланган халқаро тартибнинг бузилишига қарши туришга имкон беради.
– Бутунжаҳон ҳайвонлар саломатлиги ташкилотининг 92-Бош ассамблеяси доирасида Қозоғистон ва Болгария ўртасида Европа Иттифоқидан наслли сут йўналишли қорамоллар олиб киришни назарда тутувчи саноат сут фермаларини ривожлантириш дастури муҳокама қилинди. Қозоғистон билан бу борада ветеринария хавфсизлиги ва наслли қорамол етказиб беришда логистика бўйича ҳамкорликни қандай ривожлантириш режалаштирилмоқда?
– Болгария саноатда сут чорвачилигини йўлга қўйишда катта тажрибага эга. Шарқий Европадаги энг йирик сут фермаси мамлакатимиз ҳудудида жойлашган. Бундан ташқари, бу борада юқори савиядаги илмий ва таълим муассасалари фаол иш олиб бормоқда. Геномик технологиялар ҳам жадал ривожланмоқда. Ушбу база туфайли Болгария наслчилик ҳайвонлари, технологиялар ва муваффақиятли амалиётлар алмашинуви бўйича Европа томонидан етакчи ҳамкор бўлиш имкониятига эга. Шу билан бирга, ветеринария хавфсизлигини кафолатлайдиган тарзда ташкил этилган ҳайвонларни ташиш учун логистика йўлакларини яратиш жиддий ва мақсадли ишларни амалга оширишни талаб этади. Бу ҳам бизнес шерикликларини ўрнатишда, ҳам идоралараро ўзаро ҳамкорликда ҳамкорлик муҳимлигини таъкидлайди.
– Брюссель 2026 йил 1 январдан бошлаб Болгариянинг еврога ўтишини расман маъқуллади. Евро ҳудудига қўшилишдан қандай муҳим иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришлар кутилмоқда? Болгария ушбу қадам билан боғлиқ мумкин бўлган хавфларни қандай камайтиришни режалаштирмоқда?
– Болгария Европа Иттифоқига қўшилганидан буён бир қанча ҳукуматлар Евро ҳудудига қўшилиш мақсадини қўйдилар, бу ҳам ЕИга кириш тўғрисидаги шартномада кўрсатилганидек, бу мамлакатнинг мажбуриятидир. Ўрта ва узоқ муддатли истиқболда Еврозонага қўшилиш Болгария иқтисодиётига катта фойда келтириши кутилмоқда. Евродан фойдаланиш иқтисодиётнинг янада барқарорлиги ва молиявий интеграциясига ҳисса қўшиши, кўпроқ хорижий инвестицияларни жалб қилиши ва янги савдо имкониятларини очиши керак.
Бироқ, Еврозонага қўшилиш ҳар бир Болгария фуқаросига таъсир қилишини ҳисобга олиш керак. Европа Иттифоқи томонидан ўтказилган сўнгги Еуробарометер сўрови шуни кўрсатдики, болгарларнинг 50% бу босқичда еврони қабул қилишга қарши, 43% эса бу қадамни қўллаб-қувватлайди. Евронинг киритилиши Еврозонага аллақачон қўшилган айрим мамлакатлар тажрибасига ўхшаб, нархларнинг ошишига олиб келиши мумкинлигидан хавотирлар бор.
Шу сабабли, жамиятнинг қўллаб-қувватлаши бу кенг кўламли ислоҳотни муваффақиятли амалга оширишда принципиал аҳамият касб этади. Бундай қўллаб-қувватлаш фақат масъул институтлар томонидан жиддий содиқлик мавжуд бўлган тақдирдагина таъминланиши мумкин — бу мажбурий сиёсий тон орқали эмас, балки истеъмол нархлари билан боғлиқ ноҳақ бозор спекуляцияларининг олдини олишга қаратилган аниқ амалий ҳаракатлар орқали амалга оширилиши керак. Еврони жорий этишнинг ижтимоий ва иқтисодий оқибатларини чуқур таҳлил қилиш ҳамда зарур институционал чора-тадбирларни кўриш ҳам шунчалик муҳимдир — айнан шу нарсага Болғария фуқаролари умид қилишмоқда.
