Болгария билан музокараларда нима муҳокама қилинади
ASTANA. Kazinform - Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Тоқаевнинг таклифига биноан Болгария Президенти Румен Радев расмий ташриф билан келди. Учрашувда Қозоғистон-Болгария савдо-иқтисодий муносабатларини муҳокама қилиш режалаштирилган. Шу муносабат билан Kazinform мухбири икки давлатни нима боғлаши ва келажакдаги келишув қайси соҳаларни қамраб олиши мумкинлигини таҳлил қилди.
30 йиллик ҳамкорлик
Қозоғистон ва Болгария ўртасида дипломатик муносабатлар 1992 йилда ўрнатилган. 1994 йилда мамлакатимизда Болгария элчихонаси иш бошлаган. Орадан 10 йил ўтиб, 2004 йилда Болгарияда Қозоғистоннинг Дипломатик ваколатхонаси очилди, 2019 йилда элчихона сифатида қайта ташкил этилди.
Аввалроқ Болгария давлат раҳбарлари Қозоғистонга 3 марта ташриф буюрган. 1994 йилда Желю Желев, 2003 ва 2010 йилларда Георгий Парванов ташриф буюрди. Болгария вице-президентлари ҳам Ҳукумат билан яқин алоқада бўлган, расмий ташрифлар 4 марта ташкил этилган.
Ҳар қандай босқичда Қозоғистон Болқон давлатлари билан муносабатларни ривожлантиришга интилади. 1999 йилда Биринчи президентнинг Болгарияга қилган ташрифидан ташқари, икки давлат расмий вакиллари турли сиёсий майдонларда учрашиб, муҳим масалаларни муҳокама қилдилар. Шу нуқтаи назардан, БМТ йиғилишлари ва иқтисодий форумлар ўзаро фикр алмашиш ва кейинги расмий музокаралар олиб бориш имконини берди.
Жумладан, Давлат раҳбари Нью-Йоркда бўлиб ўтган БМТ Бош Ассамблеясининг 74-сессиясида Болгария Президенти Румен Радев билан учрашди. Айтиш мумкинки, ушбу учрашув кейинги сиёсий ва иқтисодий муносабатларга сабаб бўлди. Зеро, кейинги 5 йил ичида давлатлараро алоқалар даражаси ошди. Вазирлар йиғилишлари фаоллашди, инвестиция лойиҳалари кўпайди. 2020 йилда икки давлат ташқи ишлар вазирликлари Словакиядаги «Globsec» форумида, 2023 йилда эса Астанада сиёсий маслаҳатлашувлар ўтказилди.
Ҳудудларни ривожлантириш бўйича тажриба алмашиш мақсадида 2004 йилда Алмати ва Варна, 2016 йилда Орал ва Благоевград, 2022 йилда Павлодар ва Благоевград шаҳарлари маъмуриятлари ўртасида ҳамкорлик алоқалари ўрнатилди. Ҳозирда Астана ва София, Чимкент ва Пловдивни боғлаш бўйича расмий келишувлар ишлаб чиқилмоқда.
Маданий аҳамияти
Қозоғистон-болгария ҳамжиҳатлиги, айниқса, маданий-гуманитар соҳада сезилади. Расмий ҳужжат доирасида мустаҳкамланган алоқалар изчил ривожланиб бормоқда. Павлодарда Қ. Даржуман номидаги миллий модернизация мактабида болгар этник маркази ва болгар бўлими мавжуд. Ақтўбе вилоятида - "Вяра", Павлодар вилоятида - "Славяне", Атирау вилоятида - "Возрождение", Астана шаҳрида - "Злата" этномаданий бирлашмалари бор.
Болгария томони маданий алоқаларга ўз ҳиссасини қўшди. Бугунги кунда у ерда 3 та қозоқ маданият маркази фаолият кўрсатмоқда ва 2018 йилда Софиядаги кўчага “Астана” номи берилди. 2020 йилда эса Свети Влас шаҳрида Абай Кўнонбоевнинг барельефи ўрнатилди, Варна шаҳридаги кўчага номи берилди.
Болгария олий ўқув юртларида 60 нафарга яқин қозоғистонлик таҳсил олмоқда. Бундан 3 йил аввал Алихан Бокейхан номидаги Техника университети, 2022 йилда Тўрайғиров университети Бургасдаги бир қатор университетлар билан шартнома имзолаган эди. 2023 йилда Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Миллий фанлар академияси ва Болгария Фанлар академияси, ўтган йили эса Сатбаев университети ва София техника университети ўртасида меморандум имзоланган эди.
Иқтисодиёт: хом нефтдан логистикагача
Қозоғистон Болгариянинг келажакдаги салоҳиятини эрта баҳолаган давлатлардан биридир. Ҳозирги сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларни ҳисобга олсак, Софиянинг кўрсаткичлари йилдан-йилга ошиб бормоқда. Биргина ўтган йилнинг ўзида у сезиларли муваффақиятларга эришди: мамлакат ялпи ички маҳсулоти 103,7 миллиард евродан ошди; у расман Шенген зонасига қўшилди. Шунинг учун Болқон ярим оролидаги мамлакат келажакда муҳим ҳамкорга айланиши мумкин.
Болгариянинг иқтисодий жозибадорлиги унинг қулай географик жойлашувидадир. Шимолда - Руминия, ғарбда - Шимолий Македония ва Сербия, жанубда - Туркия ва Греция, шарқда - Қора денгиз билан чегарадош. Бу ноёб жой мамлакатга кўплаб имкониятларни тақдим этади. Хусусан, Туркия Европа ва Яқин Шарқ ўртасидаги савдо алоқаларига сезиларли таъсир кўрсатиш қудратига эга. Қозоғистон бўлажак музокараларда логистика лойиҳаларини ўз зиммасига олса, кўп фойда олади.
Ҳозирги иқтисодий муносабатларда жадаллик бор. 2024 йилда ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 375,2 миллион АҚШ долларига етди. Қизиғи шундаки, Қозоғистон экспорти 303,6 миллион АҚШ долларини ёки унинг деярли 80 фоизини ташкил қилган. 2023 йилда Қозоғистон Болгарияга 27,3 миллион АҚШ доллари миқдорида маҳсулот экспорт қилган бўлса, ўтган йили бу кўрсаткич атиги 303,6 миллион АҚШ долларига (йиллик ўсиш 11 баробар) ошди.
Савдо ва интеграция вазирлиги бу ўсишни асосий экспорт ҳажмининг ошиши билан изоҳлади. Маълумотларга кўра, ўтган йили Болгарияга хом нефть экспорти 47,8 баробар, қайта ишланмаган алюминий экспорти 41,4 баробар, электр бошқарув ускуналари қисмлари 161 баробарга ошган. Бундан ташқари, ассортиментга кўплаб янги маҳсулотлар қўшилди: электрон интеграл микросхемалар (443,3 минг АҚШ доллари), ферроқотишмалар (398 минг АҚШ доллари), эфир мойлари ва резиноидлар (329,3 минг АҚШ доллари).
Бу йил ҳам ўтган йилги даражадан ошиб кетишда давом этмоқдамиз. Январь-март ойларида товар айирбошлаш ҳажми 66,6 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Шундан 51,4 миллион АҚШ доллари экспорт, 15,2 миллион АҚШ доллари импортдир.
Умуман, ушбу мамлакатга экспорт қилинаётган маҳсулотларнинг 81,5 фоизи нефть, 10,6 фоизи табиий газ, 13,6 фоизи алюминийдир. Келгусида хомашё ишлаб чиқаришни кўпайтириш режаларини инобатга олсак, бу йўлнинг бошланишидек.
Болқон давлати бизга нима олиб келади? Болгария иқтисодиётининг асосий қисмини учта тармоқ ташкил этади: хизматлар - 71,8%, саноат сектори - 25,8%, қишлоқ хўжалиги - 2,4%. Импорт потенциали ҳам ушбу жами кўрсаткичдан келиб чиқади, яъни импорт қилинадиган товарлар озиқ-овқат, дори-дармон, маиший техника ҳисобланади. Бунга ўтган йили Болгариядан олиб келинган товарлар статистикасини мисол қилиб келтириш мумкин:
· чакана савдо учун дори воситалари (25,2 фоиз) – 18,1 миллион АҚШ доллари;
· электр жиҳозлари учун пульт, панель, стол (9,1 фоиз) – 6,5 миллион АҚШ доллари;
· озиқ-овқат маҳсулотлари (9,1 фоиз) – 6,5 миллион АҚШ доллари;
· тиббиёт асбоблари ва қурилмалар (5,7 фоиз) – 4,1 миллион АҚШ доллари;
· нон ва ундан тайёрланган қандолат маҳсулотлари (5,7 фоиз) – 4,1 миллион АҚШ доллари;
· таркибида какао бўлган тайёр озиқ-овқат маҳсулотлари (5,5 фоиз) – 3,9 млн АҚШ доллари.
Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, Қозоғистонда Болгария билан боғлиқ 107 та корхона рўйхатга олинган, улардан 61 таси фаолият кўрсатмоқда. Икки давлат бир-бирига 40 га яқин турдаги товарлар экспорт қилади.
Қозоғистон-Болгария ҳукуматлараро комиссияси савдо алоқаларини ошириш бўйича тизимли ташаббусларни амалга оширмоқда. Натижада иқтисодий алоқалар кучайди, сармоявий алоқалар жонланди.
