“Биргаликда - кучлироқ дегани”: нега Марказий Осиё давлатлари бирлашмоқда
Глобал беқарорлик шароитида бирдамликка эҳтиёж кучайиб боряпти. Бу ҳақда эксперт ва олим Абай Абилайўғли Jibek Joly телеканалининг «Жаһан жайы» кўрсатувида айтиб ўтди, деб хабар беради Kazinform агентлиги мухбири.
— Ҳозир Марказий Осиёнинг жаҳондаги нуфузи ортиб боряпти. Бунинг сабаби нимада?
— Бунинг бир қанча сабаблари бор. Асосийси, минтақанинг геосиёсий позицияси. Марказий Осиё келажаги учун фақат ушбу беш давлат биргаликда масъулиятни ўз зиммасига олиши узоқ вақтдан бери маълум. Бу табиий шарт. Кейинги омил - иқтисодиёт ва рақамли ривожланишда мамлакатлар ўртасидаги рақобат. Давлатлар якка тартибда рақобат қилиш ўрнига, бирлашган фронт сифатида ҳаракат қилиш самаралироқ эканини англаб етди. Буни Қозоғистон билан Ўзбекистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон ўртасидаги муносабатларда кўрамиз. Қўшма иқтисодий форумлар, спорт ташаббуслари, масалан, Осиё турнирларини ўтказиш учун қўшма ариза бериш, ёпиқ Туркманистоннинг йирик саммитларда иштирок этиши яқинлашув истагини тасдиқлайди. Ҳатто Россия билан яқин иқтисодий алоқаларга эга Тожикистон ҳам Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари билан алоқаларини тобора ривожлантириб боряпти ва Қозоғистон таклиф қилган ташаббусларни қўллаб-қувватлаяпти. Демак, минтақавий ҳамкорликнинг кучайишига геосиёсий, иқтисодий, тарихий ва маданий омиллар таъсир кўрсатади.
— Агар Транскаспий йўлаги, яъни Ўрта йўл ёки туркий транспорт йўлаги ҳақида гапирадиган бўлсак, унинг истиқболларини қандай баҳолайсиз?
— Унинг истиқболлари қувонарли. Аслида бу маршрут бундан ҳам олдинроқ амалга оширилиши керак эди. Аммо, тарихий сабабларга кўра, у эндигина долзарб бўлиб қолди. Бу ерда геосиёсий омиллар ҳам роль ўйнайди. Мисол учун, нефть ва газ экспорти билан боғлиқ муаммолар, шу жумладан Каспий қувурлари консорсиуми бўйича чекловлар. Биз биламизки, ЕИ 2027 йилдан бошлаб Россия нефти ва газини харид қилишни тўхтатади. Шунинг учун ҳам Европа давлатлари Қозоғистон ва бутун Марказий Осиё минтақаси билан фаол мулоқотга киришяпти. Шубҳасиз, биз Каспий денгизи орқали ресурсларни, кейин Озарбайжон ва Европага экспорт қилиш ҳақида ўйлаяпмиз. Қозоғистон бу кун тартибини онгли равишда тарғиб қилмоқда ва бу нафақат бизга, балки қўшниларимиз учун ҳам фойдалидир. Иқтисодий ва сиёсий қийинчиликлар шароитида минтақа давлатлари ҳамжиҳатликни намойиш этмоқда. Бу бошқа давлатларни уларни ҳисобга олишга мажбур қилади. Мисол тариқасида АҚШ ва Қозоғистондаги C5+1 саммитларини келтириш мумкин. Буларнинг барчаси минтақа шунчаки давлатлар мажмуи эмас, балки мулоқот олиб бориши керак бўлган ягона иқтисодий ва сиёсий макон эканлигини тасдиқлайди. Бу барча томонлар — Қозоғистон, Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи учун ҳам қулай.
— Сўнгги йилларда Марказий Осиё мамлакатларида демографик ўсиш кузатиляпти. Бу бир томондан иқтисод учун яхши, лекин иккинчи томондан минтақа ҳаммани иш билан таъминлай оладими? Бу ишсизликнинг ошишига олиб келадими?
— Ҳа, қисқа муддатда аҳоли сонининг ўсиши ишсизлик даражасига таъсир қилиши мумкин. Бир неча йил олдин аҳолининг ўсиши йилига камида 400 минг киши эди. Ҳозир бу кўрсаткич бироз камайди. Ўзбекистонда эса аксинча, барқарор ўсиб боряпти. Шунга қарамай, Қозоғистон ва Ўзбекистон Евроосиёда табиий ўсиш бўйича етакчи бўлиб қоляпти. Қозоғистон 20 миллион аҳоли бўсағасини босиб ўтди, Ўзбекистон 40 миллионга яқинлашди. Бу иш ўринлари, инвестициялар, инфратузилмага талабни яратади. Қонун устуворлиги, хавфсизлик масалалари, Транскаспий йўлаги каби мавзуларни инобатга оладиган бўлсангиз, буларнинг барчаси келажакка ишонч уйғотади. Ишонч эса миграцияни камайтиради, мамлакат ичида капиталнинг сақланиб қолишига, солиқ тушумларининг ўсишига ёрдам беради. Ва албатта, ривожланишга ҳам.
— Илгари Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик асосан маданий соҳада бўлган. Ҳозир иқтисодий алоқалар тобора фаол ривожланиб боряпти. Бу яхши тенденция. Бироқ, сув танқислиги муаммоси ҳам мавжуд. Айрим экспертлар буни ҳал қилиш учун қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш: пахта ва шоли етиштиришдан воз кечиб, бошқа экинларга ўтиш кераклигини тавсия қиляпти. Сиз нима деб ўйлайсиз?
— Бу ерда ҳар бир давлатнинг аграр сиёсатини ҳисобга олиш керак. Бироқ Қозоғистон энг заиф ҳолатда: биз трансчегаравий дарёларнинг қуйи оқимидамиз, сув бизга минимал ҳажмда етиб боради. Бу Сирдарё, Арис ва бошқа ирмоқлардаги сув сатҳидан яққол кўринади.
— Сув танқислиги муаммоси йилдан-йилга оғирлашиб боряпти. Буни қандай ҳал қилиш мумкин?
— Транскаспий йўлаги ва бошқа иқтисодий ташаббуслар билан бир қаторда сув кун тартибини умумий минтақавий стратегияга интеграция қилиш муҳим, деб ҳисоблайман. Қозоғистон аниқ таклифлар киритиши ва ўзаро имтиёзлар асосида сув бўйича музокаралар олиб бориши керак. Бу ҳозир содир бўляпти – Ўзбекистон ва Қирғизистон билан олиб борилган музокаралардан сўнг Қозоғистонга қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун кўпроқ сув оқиб кела бошлаганини кўрамиз. Шундай экан, қандай экинлар етиштирилишидан қатъи назар, давлат сув дипломатияси бўйича тизимли ишларни олиб бориши керак. Биз қўшниларимиз билан музокара олиб боришга мажбур бўламиз. Нега? Чунки Қозоғистон минтақавий хавфсизлик, озиқ-овқат барқарорлиги, ун ва нефть экспортини таъминлашда асосий иштирокчи ҳисобланади. Ушбу дастаклар ва бартер ёндашувидан фойдаланиб, биз сув ресурсларининг адолатли тақсимланишига эришишимиз мумкин.
