Астана ва Рим: Италия руҳидаги Қозоғистон прагматизми
Италия Бош вазири Жоржа Мелонининг Қозоғистонга ташрифи икки томонлама муносабатларда янги даврни бошлаб берди. Шу муносабат билан Kazinform агентлигининг таҳлилий шарҳловчиси икки давлат ўртасидаги дўстликнинг бугунги ҳолати ва келажагини кўриб чиқди.
Минтақавий ва халқаро контекст
Аввало, Мелони Қозоғистонга расмий ташрифи, “Марказий Осиё+Италия” форматидаги биринчи саммит ва Астана халқаро форумидаги иштироки ҳам икки томонлама муносабатлар, ҳам Европа Иттифоқи билан минтақавий ҳамкорлик ривожида муҳим босқич бўлди. Бу жаҳон савдо-иқтисодий алоқалари қайта шаклланаётган бир пайтда Италиянинг Марказий Осиёда фаол рол ўйнаш ниятининг ифодасидир.
Бош вазир қозоқ меҳмондўстлигининг энг яхши анъаналарига кўра кутиб олинди. Кўпчилик Қасим-Жомарт Тоқаевнинг самолёт зинапоясида пушти пион гулдастаси билан кутиб олганини кўрган бўлса керак. Меҳмонга эса бежирим миллий либос совға қилинди.
Қайд этиш жоизки, Мелони хоним Президентдан биринчи марта гул олиши эмас. Жорий йилнинг январь ойида Абу-Даби барқарор тараққиёт ҳафталиги доирасида Давлат раҳбари Жоржа Мелонини туғилган куни билан табриклаб, унга атиргул совға қилган эди.
Музокаралар давомидаги умумий ахборот фони ўзаро эҳтиром асосида бўлди. Италия Бош вазири Президентни “ўзи кўрган энг прагматик раҳбарлардан бири”, деб юқори баҳолади.
Ҳақиқатан ҳам прагматизм устунлик қилганини айтамиз. Мулоқот форумларида ҳам, музокаралар давомида ҳам икки томонлама ва кўп томонлама шаклларда ўзаро ҳамкорликни фаоллаштиришга қаратилган аниқ, конструктив таклифлар билдирилди.
– Ташрифингиз икки томонлама ҳамкорлигимиздаги муҳим воқеадир, – деди Давлат раҳбари Жоржа Мелони Ақордада қабул қилар экан.
– Биз ўзаро алоқалар, дўстлик ва ишончни мустаҳкамлашга катта аҳамият берамиз. Италия Қозоғистоннинг жаҳон ва Европадаги учинчи йирик савдо шериги эканлиги бежиз эмас. Биз бу ҳамкорликнинг юқори суръатини сақлаб қолишимиз керак, деб ҳисоблайман, — дея қўшимча қилди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Италия ҳукумати раҳбари ҳам муносабатларни жонлантиришдан манфаатдор эканини билдирди. Президент билан учрашувда ҳам, Астана халқаро форумининг ялпи мажлисидаги нутқида ҳам Қозоғистонни Италиянинг стратегик ҳамкори, Марказий Осиёни Евроосиёнинг муҳим маркази деб таърифлади.
Глобал геосиёсий беқарорлик шароитида ушбу мулоқот алоҳида аҳамиятга эга. Италия минтақадаги етакчи кучлардан мустақил равишда ўзининг минтақавий стратегиясини ишлаб чиқиб, Марказий Осиё билан ҳамкорлик қилишга тайёрлигини намойиш этмоқда. Қозоғистон ҳам Европа Иттифоқи, Хитой, Туркия ва Форс кўрфази мамлакатлари билан алоқаларни ривожлантириб, кўп векторли ёндашувга интилмоқда. Шу нуқтаи назардан, Италия инвестициялар ва саноат технологияларини таклиф қилувчи "Европа дарвозаси" сифатида ҳаракат қилиши мумкин.
Иқтисодиёт, бизнес ва инвестициялар
Кўпгина давлатлар билан таққослаганда, Қозоғистон ва Италия ўртасидаги ўзаро савдо статистикаси юқори. Давлат раҳбари музокаралар чоғида ўтган йили икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 24 фоизга ўсиб, қарийб 20 миллиард долларга етганини таъкидлади.
Ўтган 20 йил ичида Италия Қозоғистон иқтисодиётига қарийб 7,6 миллиард доллар сармоя киритди. Қозоғистонда 270 га яқин Италия компаниялари, жумладан ENI, SDF Group, PetroValves, Maire Tecnimont ва Ballestra каби йирик инвесторлар муваффақиятли фаолият юритмоқда.
Умуман олганда, суҳбат жуда мазмунли ва кенг қамровли бўлди. Томонлар икки томонлама кун тартибининг асосий йўналишларини қамраб олувчи кенг кўламли масалаларни муҳокама қилдилар. Жоржа Мелони Президент билан учрашув самарали бўлганини таъкидлаб, ҳозирги мураккаб шароитни чуқур англайдиган инсон билан фикр алмашиш муҳимлигини таъкидлади.
– Шундай оғир дамларда хушхабар бўлиши ёқимли. Улардан бири Италия ва Қозоғистон ўртасидаги алоҳида муносабатлардир. Бизнинг муносабатларимиз юқори даражада, биз буни кўп маротаба қайд этганмиз. Аммо ҳар доим янада кучайтириш учун жой бор. Бу ташрифдан кўзланган асосий мақсад ҳам шу, — деди Италия Бош вазири.
Учрашув якунлари бўйича қатор ҳужжатлар имзоланди. Стратегик шерикликни мустаҳкамлаш тўғрисидаги қўшма баёнот ва муҳим фойдали қазилмалар ва хомашё соҳасида ҳамкорлик тўғрисидаги битим шулар жумласидандир.
“Самруқ-Қазна” жамғармаси ва Италиянинг Maire Tecnimont саноат гиганти ўртасида имзоланган меморандум Атирау вилоятида газ тақсимлаш қурилмаси ва нефть-кимё заводи лойиҳаларини амалга оширишни кўзда тутади.
– Ушбу очиқ мулоқот натижасида “ҚазМунайГаз” стратегик лойиҳаларини амалга оширишда бизнинг гуруҳимизни ҳамкор сифатида танлаганидан жуда мамнунмиз. Лекин биз бу лойиҳалар билан чекланиб қолмаслигимизга ишонамиз. Умид қиламизки, яқин келажакда янги имкониятлар пайдо бўлади, деди Maire Tecnimont бош директори Алессандро Бернини.
Қозоғистон бу соҳани эндигина ривожлантираётгани боис, Италиядан технологияларни маҳаллийлаштириш, ваколатларни бериш ва узоқ муддатли ишлаб чиқариш кластерларини яратишга қизиқиш бор, деди Италиянинг Қозоғистондаги элчиси Антонелло Де Риу.
А. Бернини, ўз навбатида, унинг компанияси Қозоғистоннинг кадрлар ва ишлаб чиқариш базаси асосида ишлашга тайёр эканлигини, лойиҳаларни Қозоғистоннинг технологик суверенитет стратегиясига мослаштириш ниятида эканлигини маълум қилди. Бундай ёндашув Астананинг устувор йўналишлари – хомашё экспортидан саноатлаштириш ва юқори қўшимча қийматли маҳсулотлар етказиб беришга ўтишга мос келади.
Бош вазирнинг ташрифи арафасида ўтказилган “Италия-Қозоғистон” бизнес-форуми ҳам иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат қилди. Натижада қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш, машинасозлик, металлургия, нефть-кимё, логистикани рақамлаштириш тармоқларини қамраб олган 180 миллион евролик шартномалар имзоланди.
Италия Қозоғистон иқтисодиётига сармоя киритувчи 10 та йирик давлат қаторига киради. Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш ва технологик ечимларни трансфертлаш лойиҳалари ҳамкорликнинг янги нормасига айланмоқда. Италия компаниялари нефть ва газ секторидан ташқари кўплаб соҳаларда ҳам фаолият юритади.
Агросаноат кооперацияси ҳам диққат марказида бўлди. Қозоғистон органик буғдой, ёғли ўсимликлар ва чорва озуқаси экспортини оширишга тайёрлигини билдирди ҳамда халқаро бозорга йўналтирилган ягона бренд остида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш ва қадоқлаш қўшма линияларини яратишни таклиф қилди.
“Марказий Осиё + Италия”: минтақавий интеграция учун очиқ эшик
“МО+Италия” саммити Италия Бош вазири Жоржа Мелонининг Қозоғистонга ташрифининг муҳим воқеасига айланди. Бу Римнинг минтақа давлатлари билан доимий ҳамкорлик қилишдан манфаатдор эканлигини тасдиқлайди. Тарихда илк бор ўтказилган мазкур саммит кўп томонлама ҳамкорликнинг янги пойдеворини қўйди ва мулоқотнинг институционал форматини ўрнатди.
Қозоғистон Марказий Осиёдаги энг йирик иқтисодий ва логистика маркази сифатида учрашув координатори бўлиб, тизимли музокаралар олиб бориш ва муҳим келишувларни имзолаш учун замин яратди. Италия эса Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ўртасидаги “кўприк” ролида барқарор инфратузилма, маданий-гуманитар ҳамкорлик, жумладан, таълим ва туризмни ривожлантиришга кўмаклашмоқда.
– Дунёнинг йирик иқтисодий марказлари ўртасидаги тариф зиддиятлари барча мамлакатлар учун жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бундай шароитда нафақат мавжуд савдо-иқтисодий алоқаларни сақлаб қолиш, балки уларни мустаҳкамлашга ҳаракат қилиш биз учун ниҳоятда муҳимдир. Бизнингча, асосий эътибор қўшма лойиҳаларни йўлга қўйиш, биринчи навбатда юқори қўшимча қийматга эга қайта ишланган маҳсулотлар ҳисобига товар турларини кенгайтиришга қаратилиши керак. Қозоғистон Италияга 1 миллиард долларлик 100 дан ортиқ турдаги товарларни экспорт қилиш имкониятига эга, — деди Қозоғистон Президенти.
Икки давлат ўртасидаги савдо айланмасини кенгайтиришнинг муҳим механизми сифатида савдо уйлари ва логистика марказларини очиш таклиф этилди. Хусусан, Алматида Италия савдо мажмуасини очиш ташаббуси кўтарилди. Бундан ташқари, Марказий Осиёдаги ноёб металлар конлари ҳақида тегишли маълумотларни тўплайдиган Минтақавий илмий-тадқиқот марказини ташкил этиш таклифи илгари сурилди.
Учрашувда муқобил энергия манбаларини ривожлантириш масаласи ҳам кўтарилди. Давлат раҳбари италиялик ҳамкасбларига бу борада амалга оширилаётган қўшма лойиҳалар учун миннатдорчилик билдирди.
Экология мавзусига келсак, Италия минтақадаги экологик муаммоларни ҳал этишда, жумладан, Орол денгизи ҳавзасини тиклашда Қозоғистонни фаол қўллаб-қувватламоқда.
Энергетика — ҳамкорликнинг устуни
Анъанага кўра, энергетика соҳаси Қозоғистон ва Италия ўртасидаги ҳамкорликнинг локомотиви ҳисобланади.
– Мамлакатимиз Европа Иттифоқига нефть экспорт қилувчи учта йирик давлат қаторига киради. Ўтган йили Италия бозорига Қозоғистон нефтини етказиб бериш ҳажми 30 миллион тоннадан ошди. Бу ўтган йилга нисбатан 27 фоизга кўпдир. Агар керак бўлса, етказиб бериш ҳажмини оширишга тайёрмиз, — деди Президент Қасим-Жомарт Тоқаев.
Мутахассислар Италиянинг Қозоғистон углеводородларини халқаро бозорга етказиб бериш занжиридаги ролини юқори баҳолайдилар.
– Қозоғистон ва Италия ўртасидаги нефть соҳасидаги дўстлик ҳақида гапирганда, гап фақат нефть экспорти ҳақида эмас, балки узоқ муддатли стратегик ҳамкорлик ҳақида кетаётганини тушунамиз. Бугунги кунда Италия бизнинг Европадаги асосий энергия ҳамкоримиздир. Қозоғистон нефтининг асосий қисми Каспий қувури орқали ўтади ва Италия портлари орқали Ўрта ер денгизига танкерлар орқали етказилади, - дейди нефть ва газ соҳаси эксперти Асқар Исмаилов.
Аммо логистика картинанинг фақат бир қисмидир. Италиянинг Eni компанияси йилига 20 миллиард куб метрдан ортиқ газ ва 11 миллион тонна газ конденсати ишлаб чиқарадиган Қарашиғанақ нефть-газ конининг асосий инвесторларидан бири ҳисобланади. Бу, айниқса, табиий газ ўтиш даври ёқилғисига айланиб бораётган паст углеродли энергияга глобал ўтиш шароитида айниқса муҳимдир.
– Келажакда Қарашиғанақ конини ўзлаштиришнинг учинчи босқичини муҳокама қилишга қайтиш керак. 2009-2010 йиллардаги ҳисоб-китобларга кўра, ушбу даврдаги инвестициялар ҳажми тахминан 25 миллиард долларни ташкил этди. Мавжуд бозор шароити ва ускуналар нархининг ўсишини ҳисобга олган ҳолда, бу миқдор 50 миллиард долларга етиши мумкин. Бу мамлакат иқтисодиёти учун катта туртки, — дея қўшимча қилди эксперт.
Назарий жиҳатдан бу кон ҳозирги захиралари билан йилига 100 миллиард куб метргача газ қазиб олиш имкониятига эга. Бу суюлтирилган газ етказиб бериш, шунингдек, экологик ёқилғидан фойдаланиш орқали Европада логистикани ривожлантириш имкониятидир.
– Қарашиғанақ бўйича маҳсулот тақсимоти юзасидан келишув муддати 2037 йилда тугашини ҳисобга олсак, шартномани узайтириш ва лойиҳанинг янги босқичини бошлаш бўйича инвесторлар билан мулоқотни бошлашнинг айни вақти. Бундан ташқари, нефть-газ лойиҳаларини янада кенгайтириш доирасида Италиянинг етакчи ишлаб чиқарувчиларининг асбоб-ускуналари ва технологияларини жалб қилиш учун катта имкониятлар мавжуд. Бу газни сиқиш, автоматлаштириш, лойиҳалаш, атроф-муҳитни назорат қилиш соҳаларини қамраб олади, – дейди А.Исмаилов.
Эксперт бу ҳамкорлик нафақат иқтисодий, балки технологик ютуқ ҳам бўлиши мумкинлигини таъкидлади. Чунки Италия бизнеси бизнинг бозоримизни яхши билади, Қозоғистонга ишонади ва энергия келажаги йўлида муҳим ҳамкор бўлиб қолади.
Буюк Ипак йўлининг давоми
Қозоғистон Президенти Қасим-Жомарт Тоқаевнинг сўзларига кўра, долзарб вазифалардан бири қитъалараро алоқаларни мустаҳкамлашдан иборат. Транскаспий халқаро транспорт йўналишини ривожлантириш орқали Буюк Ипак йўлини янги асосда қайта тиклаш мумкин.
Бу геосиёсий беқарорлик ва глобал таъминот занжиридаги ўзгаришлар шароитида айниқса муҳим рол ўйнайди. Шу маънода Қозоғистон ўзини Евроосиёдаги транспорт, саноат ва технологик марказ сифатида кўради.
Анъанавий йўналишларга барқарор ва рақобатбардош муқобил сифатида Ўрта йўлакга қизиқиш ортиб бормоқда. Буни рақамларнинг ўзи кўрсатиб турибди.
– Ўтган йили ушбу йўлакнинг Қозоғистон қисмидаги контейнер ташуви ҳажми 62 фоизга ошиб, 4,5 миллион тоннани ташкил этди. Уч йил ичида бу кўрсаткични икки баравар оширишни режалаштирганмиз, – деди Давлат раҳбари Қасим-Жомарт Кемелули.
Жоржа Мелони Марказий Осиё ва Италия ўртасидаги рақамли ва жисмоний инфратузилмани ривожлантириш нуқтаи назаридан Ўрта йўлакни энг истиқболли ва жозибадор йўналишлардан бири деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, ушбу лойиҳани амалга ошириш ташаббуси стратегик ҳамкорликнинг муҳим элементига айланади ва таъминот занжири ва барқарорликни ривожлантиришга катта ҳисса қўшади.
Қозоғистон Парламенти Мажилиси депутати Айдос Саримнинг Kazinformга фикр билдиришича, “Қозоғистоннинг бугунги кунда янги йўналишларни ишлаб чиқиш ва янги форматларни излаш қонуний ва истиқболли лойиҳа”дир.
- Бугунги кунда денгиз йўллари сезиларли даражада узоқлашмоқда, чунки кемалар Африка қитъасини айланиб чиқмоқда. Ўрта йўлак тезлик бўйича устунликка эга эканлигини таъкидлаган ҳолда, юкларни етказиб бериш атиги 15-18 кун давом этади. Бу вақт ичида Мажилис ушбу йўналишни осонлаштирадиган 5-6 та асосий ҳужжатни ратификация қилди. Биз камида 40 та давлат билан ҳамкорликни мустаҳкамладик, – деди депутат.
Таълим ва маданият соҳаларидаги ҳамкорлик ҳам кенгаймоқда. Айни пайтда Италияда 4000 га яқин қозоғистонлик талаба таҳсил олмоқда.
– Фурсатдан фойдаланиб, Италия технологик университетларини Қозоғистонда филиалларини очишга таклиф қилмоқчиман. Биз муҳандислик-техник таълимга алоҳида эътибор қаратамиз, – деди Қасим-Жомарт Тоқаев.
Италия энергия, кимё, сув ресурслари, финтех ва таъминот занжири бошқаруви соҳаларида технологик ечимлар ва ваколатларни таклиф этади. Бу ишга кичик ва ўрта корхоналар салоҳиятини кенг жалб этиш муҳим аҳамиятга эга. Бу шунчаки товар айирбошлаш эмас, балки бизнес маданиятини ўзаро бойитиш, маҳаллий университетлар ва ёшларни технологиялар трансферига жалб этишдир.
Maire Tecnimont ва бошқа йирик Италия компаниялари Қозоғистон университетлари билан ҳамкорликни бошлади. Бу ходимларнинг ўсиши ва технологик мустақиллиги учун янги имкониятлар очади.
– Биз Қозоғистонга нафақат хизматлар бозори, балки маҳаллий иқтисодиётга, хусусан, маҳаллий профессионал ҳамжамиятга интеграциялашуви зарур бўлган ҳамкор сифатида қараймиз. Битирувчиларни ишга қабул қилиш, улар билан ишлаш, билимларимизни баҳам кўриш ва уларни Қозоғистонда компаниямиз ривожига фаол жалб этиш бўйича маҳаллий олий таълим муассасалари билан шартномалар имзоладик, — деди Maire Tecnimont компанияси бош директори Алессандро Бернини.
Ташриф натижалари
Жоржа Мелонининг Қозоғистонга ташрифи шунчаки дипломатик воқеа эмас, балки мамлакатлар ўртасидаги стратегик ҳамкорликнинг янги даврининг бошланишидир. “Марказий Осиё+Италия” саммити якунлари бўйича қабул қилинган Қўшма декларацияда мазкур ҳамкорликнинг асосий мақсадлари белгилаб берилган.
Астана ва Рим энергетика, саноат, логистика ва барқарор ривожланиш соҳаларида ҳамкорликни кенгайтириш учун мустаҳкам пойдеворга эга. Тез ўзгарувчан дунёда инновациялар, технологик алмашинув ва ўзаро ҳамкорликнинг янги шакллари учун катта истиқболлар очилмоқда. Имзоланган келишувлар, технологик ўзгаришларга биргаликда тайёргарлик кўриш, логистика, ESG, агробизнес ва таълимга қаратилган ташаббуслар ўзаро манфаатдорликни тасдиқлайди.
Қозоғистон учун бу саноатлаштиришни жадаллаштириш, глобал занжирларга интеграцияни кучайтириш ва инвестиция жозибадорлигини ошириш имкониятидир. Италия учун у Марказий Осиёда ўз мавқеини мустаҳкамлаб, ресурслар ва бозорларга киришни таъминлади, шунингдек, Европа Иттифоқига ўзининг ташқи иқтисодий стратегияси самарадорлигини кўрсатиш имкониятини яратди.
Биринчи “МО+Италия” саммити самарали бўлди ва эндиги вазифа сиёсий иродани аниқ лойиҳаларга айлантириш ва ҳамкорликни янги муваффақиятлар даражасига олиб чиқишдан иборат.
