Африка қитъаси билан алоқалар: Руанда билан муносабатлар қайси йўналишда ривожланади?
ASTANA. Kazinform – 28-29 май кунлари расмий ташриф билан Қозоғистонда Руанда президенти Поль Кагаме бўлади. Ташриф давомида икки томонлама ҳамкорликни ривожлантириш масалалари муҳокама қилинади ва қатор ҳужжатлар имзоланади. Бу қадам икки давлат ўртасидаги иқтисодий муносабатларга янги ҳаёт бағишлайди, деган фикр бор. Шу муносабат билан Kazinform мухбири учрашувнинг моҳияти ва самарадорлигини таҳлил қилди.
Руанда: ислоҳотлар ва иқтисодий ўсиш
Гарчи кўпчилигимиз Руанда номини эшитган бўлсак-да, жойлашган минтақа ва мамлакат ҳақида кам маълумотга эга эканлигимиз маълум. Бу омил ҳам валюта курсининг ҳали ҳам қониқарсизлигига таъсир қилган бўлса керак. Поль Кагаменинг расмий мақомдаги ташрифи қайта тикланиши тафовутни бартараф этиш учун ягона имконият бўлса ажаб эмас.
Шундай қилиб, Руанда Шимолий Африкадаги кичик давлатдир. Уганда, Танзания, Бурунди ва Конго Демократик Республикаси билан чегарадош. Аҳолиси 14 миллионга етди. Руанда 1962 йилда БМТ резолюциясига биноан мустақилликка эришди ва Бельгия ҳукмронлигидан озод бўлди.
Мамлакатнинг ҳозирги иқтисодий кўрсаткичларига эришиш осон бўлмади. Ўтган асрнинг охирида Руандада қонли қирғин содир бўлди, аҳоли тез чет элга кўчиб кетди, иқтисодиёт эса турғунликка учради. Миллионлаб одамлар ҳалок бўлди ва ЯИМ 20 фоизга камайди. Шунинг учун 2000 йилда ҳокимият тепасига келган Поль Кагаме бир қатор ислоҳотларни амалга оширишга мажбур бўлди. Мутахассисларнинг фикрича, ушбу дастлабки босқичда ташланган қадамлар мамлакатни сақлаб қолди. Бу қандай ҳаракат?
Беқарорлик давридан кейин ҳокимият тепасига келган Поль Кагаме, афтидан, иқтисодий тикланиш учун бошқача моделга эга эди. Бироқ у Африкага бостириб кирган “Осиё йўлбарслари” (Хитой, Япония ва Жанубий Корея) тутган йўлдан боришга қарор қилди: аввалига коррупцияга қарши кураш олиб борди, кейин давлат сармоясини оширди. 2000-2010 йилларда Руандага киритилган сармоянинг 50 фоиздан ортиғи давлатга тегишли бўлгани бунинг далилидир.
Бу сармоялар халқни ёруғ келажак сари бошлаб юборди. Қисқа вақт ичида автомобиль йўллари, ирригация тизимлари, шифохоналар, интернет тармоқлари қурилиши ниҳоясига етказилди. Аэропортлар модернизация қилинди ва RwandAir миллий компанияси ташкил этилди. Хусусан, соғлиқни сақлаш тизими ривожланиб, соҳага ажратилаётган маблағ ялпи ички маҳсулотнинг 6 фоизидан ошди. Бу - ривожланаётган мамлакатлар орасида сезиларли даражада юқори кўрсаткичдир.
Гап масалага келганда, Руанданинг коррупцияга қарши сиёсатини тилга олмаслик мумкин эмас. Ҳозирги инвестиция муҳитининг шаклланишига ана шу тизим туфайли эришилди. Ҳокимиятни қўлга олгандан сўнг, Кагаме барча амалдорлардан даромад солиғи декларациясини топширишни талаб қилди ва коррупционерларни ишдан бўшатди. Ҳаттоки, коррупционерларни омма олдида фош этиш ишлари тизимли олиб борилаётганини биламиз.
Кагаме томонидан олиб борилган ислоҳотлар ўз самарасини берди, десак хато бўлмайди. Жаҳон банки маълумотларига кўра, 1994 йилдан 2023 йилгача Руанда ялпи ички маҳсулоти (йиллик ўсиш суръати 7 фоиз) 18 баробар, экспорт эса 70 фоизга ўсган. Мамлакатда саноат, туризм, банк сектори ва хизмат кўрсатиш соҳалари тикланди. Гўдаклар ўлими камайди, умр кўриш давомийлиги ошди, тиббиёт ва таълим олиш осонлашди. Бугунги кунда штат Африка қитъасидаги энг хавфсиз давлатга айланди.
Бироқ, Евроосиё таҳлилий тадқиқотлар мониторинг маркази директори Алибек Тажибаевга кўра, яқин келажакда Руанда иқтисодиёти Африкада етакчига айланишига ишониш қийин. Логистика тўсиқлари сақланиб қолади.
"Африка қитъасидаги Руанданинг салоҳияти ўртача кўрсаткичдан ошмайди". Мамлакат денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакат сифатида таснифланади. Улар ишлаб чиқарадиган минералларни, масалан, колумбит-танталитни ташиш осон эмас. Ўз маҳсулотларини океанга ташишнинг ягона йўли - Кения орқали; сиёсий вазият туфайли уларни Конго орқали ташишнинг имкони йўқ. Демак, бу улар учун ҳали ҳам муҳим логистика муаммоси бўлади", - деди спикер.
Бироқ, Руанда Африканинг бошқа мамлакатларига нисбатан сезиларли устунликка эга. Бу тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни (ТХИ) жалб этиш имкониятидир. Ҳар қандай чет эл фуқароси мамлакат ичида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш имкониятига эга. Алибек Тажибаевнинг айтишича, компанияни рўйхатдан ўтказиш ва Руандада ишчи кучидан фойдаланишга рухсат олиш бир неча кун ичида якунланиши мумкин.
“Давлатнинг хорижий инвесторларни жалб этишдаги муваффақияти ҳайратланарли. Улар ҳар томонлама ёрдам кўрсатадилар ва барча ҳужжатлар жараёнини тезлаштиришга ҳаракат қилишади. Бундай махсус хизмат йўналиши Африканинг кўпгина мамлакатларида мавжуд эмас.
Бундан ташқари, Руанда Африкадаги энг хавфсиз давлат ҳисобланади. Кечаси ёки кундузи исталган қишлоқ ва туманда бемалол юришингиз мумкин. Хавфсизлик ва тозалик даражаси юқори. Ушбу маълумотлар, шубҳасиз, инвесторларнинг устуворликларига таъсир қилади", - дейди у.
Поль Кагаме ким?
У - тутси қабиласининг вакили. Албатта, бир қарашда қабила тузилиши замонавий сиёсий ўзгаришларга таъсир қилмаслиги мумкин, бироқ Африка давлатлари учун бу факт ҳал қилувчи рол ўйнайди. Поль Кагаменинг ҳокимият тепасига келишига тутси қабиласига қарши содир этилган геноцид ҳам таъсир қилган кўринади.
Яъни, 1994 йилда Руандадаги ҳуту қабиласи тутси қабиласини қирғин қилиб, ўтган асрнинг энг қонли жиноятини бошлаганини биламиз. Баъзи манбаларда 1 миллиондан ортиқ тутсилар ўлдирилгани айтилади. Бундан ташқари, Поль Кагамегача бўлган барча мамлакат раҳбарлари ҳуту қабиласидан эди. Буларнинг барчаси сиёсатчини ҳуқуқий ислоҳотларни амалга оширадиган ва икки қабилани бирлаштирадиган Руанда ватанпарварлик фронтини (RPF) ташкил этишга ундади. RPF энди ҳукмрон партия ҳисобланади.
Поль Кагаме 2000 йил 22 апрелда ҳокимият тепасига келди, демак у ўтган ой Руанда бошқарувида роппа-роса 25 йиллигини нишонлади. 2003, 2010 ва 2014 йиллардаги президентлик сайловлари кампанияларида кўпчилик овозларни қўлга киритган бўлса, 2015 йилда ўтказилган референдум натижасида унга яна номзодлик қилиш имконияти берилди ва 2024 йилда тўртинчи марта давлат раҳбари бўлди.
Сиёсий алоқа
Қозоғистон ва Руанда ўртасида дипломатик муносабатлар 2012 йил 10 майда ўрнатилган. Шу вақтдан бери алоқа узилмаган. Икки давлат 2015 йилда Швейцарияда бўлиб ўтган Жаҳон иқтисодий форумида савдо-иқтисодий масалаларни муҳокама қилган ва ўша йил кузда П.Кагаме Қозоғистонга амалий ташриф билан келган эди.
Эслатиб ўтамиз, 2024 йилда Бокуда бўлиб ўтган Бутунжаҳон иқлим саммитида Қозоғистон Президенти ва Руанда президенти келажакдаги ҳамкорлик режаларини муҳокама қилган эди.
Ҳукуматлараро келишувлар ҳам қайта тикланмоқда. 2022 йилда Кигали шаҳрида Қозоғистон-Руанда парламентларининг йиғилиши бўлиб ўтди, бир йилдан сўнг Руанда молия ва иқтисодий режалаштириш вазири У.Ндагижимана бошчилигидаги делегатсия Астанадаги AIF тадбирида иштирок этди. Ушбу ташриф давомида логистикани ривожлантириш ва савдо ҳажмини ошириш бўйича келишувга эришилди.
Ўтган сентябрь ойида Руанда президентининг махсус вакили, Руанда ташқи разведка ва хавфсизлик бош директори генерал-майор Жан Поль Ньирубутама пойтахтга ташриф буюрган эди.
Бугунги кунга қадар ўтказилган учрашувлар натижасида Руанда билан 3 та шартномавий ва ҳуқуқий асослар кучга кирди:
·АХММ ва Rwanda Finance Limited ўртасидаги ҳамкорлик меморандуми (2023);
· Дипломатик ва хизмат паспортлари эгаларини виза талабларидан озод қилиш тўғрисидаги ҳукуматлараро битим (2024);
· Қозоғистон Республикаси ва Руанда авиация ҳокимиятлари ўртасида ўзаро англашув меморандуми (2024).
Икки давлат ўз ташаббусларини жаҳон саҳнасида қўллаб-қувватлашини ҳеч иккиланмади. Руанда Қозоғистоннинг 2017-2018 йилларда БМТ Хавфсизлик Кенгашининг нодоимий аъзолигига номзодини қўллаб-қувватлади ва бу йил Алматида БМТнинг Марказий Осиё ва Афғонистон учун Барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича минтақавий марказини ташкил этиш тўғрисидаги резолюцияни қўллаб-қувватлади. Ўтган йили Руанданинг Туркия ва Қозоғистондаги элчиси (ҳамма ижрочи) лавозимини - генерал-лейтенант Чарльз Кайонга эгаллаган эди.
Кигали импорти: чой, қаҳва, кийим-кечак
Давлат даромадлари қўмитаси маълумотларига кўра, ўтган йили Қозоғистон ва Руанда ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 381,7 минг долларни ташкил этган. Бироқ, буларнинг барчаси Руандадан келадиган маҳсулотлар улушига нисбатан, аниқроғи, Қозоғистон фақат истеъмолчи бўлиб, Африка қитъасидаги дўст мамлакатга камдан-кам ҳолларда маҳсулот экспорт қилади. Икки давлат ўртасидаги ўтган йилги товар айланмаси ҳисобланган 381,7 минг долларни ташкил этган Кигали шаҳридан импорт статистик маълумотларига мисол бўла олади. Бошқа йиллардаги товар айирбошлаш кўрсаткичлари ҳар хил, бироқ муаммо умумий: 2021 йилда – 136,6 минг доллар (импорт), 2022 йилда – 97 минг доллар (импорт), 2023 йилда – 6,7 миллион доллар (импорт).
Агар биз ўтган йили мамлакатга келган Руанда маҳсулотларини таҳлил қиладиган бўлсак, улар қуйидагилар:
· аёллар кийимлари – 220,8 минг доллар (59,9 фоиз);
· чой – 98,8 минг доллар (25,9 фоиз);
· эркаклар кийими – 36,6 минг доллар (9,6 фоиз);
· қаҳва – 13,5 минг доллар (3,5 фоиз);
· фторидлар, фторсиликатлар, фторалюминатлар – 0,7 минг доллар (0,19 фоиз);
· Вольфрам ва вольфрам маҳсулотлари – 0,5 минг доллар (0,13 фоиз).
Сўнгги йилларда фаоллашган сиёсий алоқалар Қозоғистоннинг Руандага экспортини ривожланишига хизмат қиляпти. Бу йил биз бўлажак келишувларнинг илк мевасини кўраяпмиз. Масалан, ҳукумат томонидан 2024 йил январь-март ойларида мамлакатлараро товар айирбошлаш ҳажми 104,7 минг долларга, ундаги экспорт улуши эса 13,3 минг долларга кўпайди.
Маҳаллий тадбиркорлар Руандага нефт маҳсулотлари (76,5 фоиз), физик ёки кимёвий таҳлил учун асбоблар ва асбоблар (22,4 фоиз), мойлаш материаллари (1,1 фоиз) етказиб берди.
